Kessels
De filosoof kan zijn doel niet bereiken zonder de hulp van poëtische argumenten.
Jos Kessels in Het poëtisch argument – Socratische gesprekken over het goede leven (2006)
‘Dichters zijn tovenaars’ en hun magie heb je volgens Kessels als filosoof nodig om onderzoek te doen naar het goede leven. De dichter maakt aspecten van het leven zichtbaar die er letterlijk het hart van vormen. Daarom moet er ook in filosofische gesprekken ruimte worden gemaakt voor poëtische argumenten. ‘Zonder de bindende kracht van een verhaal en de articulatie van wat wezenlijk is, kan er geen samenhang bestaan, noch in een organisatie of samenleving, noch in een individueel persoon.’ Overigens beseft Kessels ook dat je de waarheid van een goed verhaal niet kunt aantonen of beargumenteren. ‘Je kunt alleen innerlijk overtuigd raken.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Een gesprek voeren vergt dat je kunt luisteren … niet alleen naar anderen, maar ook naar jezelf.
Jos Kessels in Het poëtisch argument – Socratische gesprekken over het goede leven (2006)
De grondlegger van de praktijk van het socratisch gesprek in Nederland, Jos Kessels (1948), is op zoek naar het punt in een dialoog waar ‘nieuw denken’ ontstaat. Daartoe moet je niet alleen naar je gespreksgenoten luisteren, maar ook naar je eigen gedachten en gevoelens die worden opgewekt door het gesprek. Want dat is nog geen ‘denken’: ‘gedachten zijn letterlijk oud denken, dingen die we ooit gedacht hebben.’ Het zijn een soort geheugenreflexen. Door ze uit te spreken kun je ze ‘afleggen’ en de vrije ruimte creëren waarin zich nieuwe inzichten kunnen aandienen.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Wie zich laat verleiden tot roken of hard werken of wat dan ook, doet dat niet uit een gebrek aan zelfbeheersing, maar omdat hij in werkelijkheid gelooft dat wat hij doet ook het beste voor hem is.
Jos Kessels in Socrates op de markt
Organisatiefilosoof Jos Kessels introduceerde het socratische gesprek in Nederland als een manier om fundamentele vragen in beroep en organisatie aan te pakken. Als je geconfronteerd wordt met een crisis in je loopbaan is het van belang om je te laten leiden door wat Socrates onder kennis verstond. Volgens hem waren ondeugden, zoals ongezonde leefgewoonten of jezelf over de kop werken, namelijk niet een kwestie van een gebrek aan zelfbeheersing maar een vorm van onwetendheid. Alles wat wij doen, doen we omdat we denken dat dat het beste voor ons is. ‘Als we gaan wandelen doen we dat omdat we denken dat het goed voor ons is. Als we stilstaan evenzo.’
Over het algemeen denken wij dat kennis een verzameling weetjes, feiten en informatie is, maar voor Socrates is kennis in de eerste plaats zelfkennis. We moeten streven naar ‘inzicht in onze eigen aard, in de doelen en drijfveren van ons handelen’. Socrates vindt daarom dat niemand vrijwillig ‘zondigt’, maar alleen handelt vanuit een verkeerd beeld van wat ‘nastrevenswaardig’ is.
Tevens verschenen op de Levenskunstkalender © Veen Media
Zonder visie geen strategie, zonder duidelijkheid van doel geen efficiëntie in actie.
Jos Kessels in De jacht op een idee (2009)
Om te komen tot een strategie voor de middellange termijn, een oplossing voor een probleem of een plan om een ambitie waar te maken, moet je volgens Jos Kessels niet alleen ‘vooruit’ kunnen denken, maar ook kunnen ‘terugdenken’. Je moet door middel van filosofisch onderzoek van je belangrijkste ideeën en waarden vaststellen aan welke criteria zo’n strategie, oplossing of plan moet voldoen. Veel mensen beseffen echter niet dat je naast feitenonderzoek ook dit soort ‘zelfonderzoek’ moet verrichten. Pas als je een visie hebt en weet wat je uiteindelijk wilt bereiken, kun je daar ‘efficiënt’ mee aan de slag gaan. Daartoe moet je ‘op jacht naar ideeën’. In dat verband bespreekt Kessels ‘misschien wel het vreemdste aspect’ van ideeën: ‘je hoeft een idee niet te maken, te ontwerpen, te construeren; je moet haar vinden, ontwaren, op het spoor komen.’ Hij baseert zich daarbij op de overtuiging van de grondlegger van de socratisch methode, Leonard Nelson: ‘Ideeën zijn waarheden die ons door louter nadenken duidelijk worden.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Ook een mens is, in zijn eentje, in zekere zin ‘een groep mensen verbonden door een idee’.
Jos Kessels in De jacht op een idee. Visie, strategie, filosofie (2009)
Om mensen ertoe te brengen samen iets te ondernemen moet je volgens organisatiefilosoof Jos Kessels (1948) een idee formuleren, een visie, doel of ambitie. Een idee maakt een organisatie levend en geeft haar energie. Daartoe moet een idee wel zowel helder zijn, om kracht te hebben, als rechtmatig of legitiem, want anders heeft het geen gezag.
Maar ook individuele mensen hebben ideeën nodig. Volgens Kessels ben je een verzameling persoonlijkheden bijeengehouden en geïntegreerd door ‘de idee van een ik, een vermoeden van wie je eigenlijk, in wezen bent’. Als dat besef van een identiteit op grond van een idee ontbreekt, ben je geen mens uit één stuk meer, maar een gefragmenteerd geheel. En dan wordt het erg lastig om tot een handeling te komen, want je mist dan ‘samenhang, betekenis en richting’. Net als een organisatie moet je dan misschien maar eens ‘de hei op’ voor een visieontwikkelingstraject, zodat je weer met je zelf verbonden raakt en de zin en het doel van je leven helder krijgt.
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Denken impliceert dat je de moed hebt in verwarring te raken.
Jos Kessels in De jacht op een idee. Visie, strategie, filosofie (2009)
Volgens organisatiefilosoof Jos Kessels (1948) is dat misschien wel de grootste moeilijkheid als je een (socratisch) gesprek wilt voeren in een organisatie: de aanwezigen moeten er tegen kunnen om (tijdelijk) in verwarring te raken. Hij verwijst naar de dialoog Meno van Plato, waarin Meno tegen Socrates zegt dat die ‘zowel qua uiterlijk als wat de rest betreft’ lijkt op een sidderrog, een vis die je verlamt als je hem aanraakt. Meno is namelijk ‘zowel in mijn ziel als mijn tong’ lamgeslagen. Hij staat met zijn mond vol tanden. Maar Socrates repliceert dat het niet zo is dat hij zelf de antwoorden wél weet. Het is eerder zo dat hij anderen besmet met zijn eigen verwarring. Hij verlamt dus anderen door zelf verlamd te raken. In zijn boek geeft Kessels concrete voorbeelden hoe je vervolgens weer uit die impasse kunt geraken. Maar nodig is die wel, wil er werkelijke verandering plaatsvinden.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Een organisatie is te definiëren als ‘een groep mensen verbonden door een idee’.
Om mensen samen te brengen heb je, volgens organisatiefilosoof Jos Kessels (1948) een idee nodig, een visie, doel of ambitie. De idee is het hart van de organisatie, ‘dat wat haar levend maakt en energie geeft’. Om ons aan een idee te verbinden moet het helder en overtuigend zijn én legitiem of rechtmatig. ‘Onheldere ideeën hebben geen kracht, onrechtmatige geen gezag.’
Volgens Kessels geldt ook voor een individueel persoon dat hij ‘een groep mensen verbonden door een idee’ is. Je bent een verzameling persoonlijkheden bijeengehouden en geïntegreerd door ‘de idee van een ik, een vermoeden van wie je eigenlijk, in wezen bent’. Als dat laatste ontbreekt, ben je geen mens uit één stuk meer of een stevige onderneming, maar een gefragmenteerd geheel. En dat maakt handelen lastig, want dan schreeuwen al die zelfbeelden of deelbelangen door elkaar. ‘Je mist samenhang, betekenis en richting.’ Op dit punt deed volgens Kessels Socrates zijn ‘heilzame en lastig te verdragen werk’ door zijn gesprekspartners te ondervragen over hun ideeën en zichzelf, naar de denkbeelden die hun handelen bepaalden.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Rechtvaardigheid is de leiderschapsdeugd bij uitstek.
Voor hun filosofische wijze van werken met organisaties gebruiken de filosofen Kessels, Boers en Mostert het beeld van een school, als een van oorsprong vrije ruimte, ‘een vrijplaats om na te denken, samen met anderen, over hoe de wereld in elkaar zit, wat ons en anderen te doen staat, wat het “goede leven” inhoudt’.
Volgens de klassieke levenskunst moet ieder mens streven naar voortreffelijkheid en die kun je uitdrukken in vier zogenaamde kardinale deugden: (de juiste) maat / matigheid, moed, verstandigheid/bezonnenheid en rechtvaardigheid. De laatste daarvan is in de klassieke opvatting de hoogste.
Rechtvaardigheid is ‘het vermogen het juiste evenwicht aan te brengen, enerzijds in jezelf tussen de drijfveren van je eigen buik, hart en hoofd, anderzijds in de werkelijkheid om je heen, tussen verschillende soorten belangengroepen en hun aanspraken’. Het is de leiderschapsdeugd bij uitstek omdat het gaat om de kunst van een evenwichtig geheel, de balans tussen behoefte en verdienste, doelen en middelen, regels en billijkheid, vrijheid en gelijkheid. Zij is uiteindelijk ‘het richtpunt van alle andere excellenties, omdat zij de basis is van alle sociale cohesie’.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Wijsheid kruipt tevoorschijn uit een mierenhoop.
Een van de pioniers op het gebied van het socratisch gesprek in Nederland is filosoof Jos Kessels (1948). In zijn boek Socrates op de markt (1997) citeert hij het genoemde Afrikaanse spreekwoord om het gebeuren in een socratisch gesprek te karakteriseren. Een socratisch gesprek probeert aan de hand van een concreet voorbeeld antwoord te vinden op een filosofische vraag in de vorm van een of meer algemene principes. Maar ook in een systematische, begeleide dialoog als het socratisch gesprek komen allerlei feiten, details, argumenten, redeneringen, standpunten en overwegingen aan de orde. Wat de boel bij elkaar houdt, is steeds: ‘Wat is wijsheid in dit concrete voorbeeld? Wat zijn in deze wirwar de belangrijkste overwegingen, regels of principes?’
Dit is een hele concrete manier om te komen tot ‘visie’, een woord dat in politiek, maatschappij en bedrijfsleven zo vaak wordt gebezigd dat het soms ergernis opwekt. Dat die visie in een socratisch gesprek wordt ontwikkeld aan de hand van een concrete politieke, maatschappelijke, organisatorische of persoonlijke gebeurtenis, maakt dat visie dan meer wordt dan ‘verbalisme’. En juist daarom is het mogelijk om tot consensus (of ‘vruchtbare dissensus’) te komen.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Een school is oorspronkelijk een vrije ruimte.
Jos Kessels, Erik Boers en Pieter Mostert in Vrije ruimte – Filosoferen in organisaties – Klassieke scholing voor de hedendaagse praktijk (2002)
‘Scholing’ komt van het Griekse woord scholè, en dat betekent oorspronkelijk vrije ruimte. Voor hun filosofische wijze van werken met organisaties gebruiken de filosofen Kessels, Boers en Mostert daarom het beeld van een school, als een van oorsprong vrije ruimte, ‘een vrijplaats om na te denken, samen met anderen, over hoe de wereld in elkaar zit, wat ons en anderen te doen staat, wat het “goede leven” inhoudt’.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Menen dat je iets al weet is het voornaamste obstakel voor het verwerven van nieuwe kennis.
Jos Kessels, inleiding in Leonard Nelson – De socratische methode (1994)
De methode die Socrates (470–399 v.Chr.) hanteert in zijn gesprekken met uiteenlopende Atheners staat bekend als de elenchus: weerlegging, verlegenheid of beschaming. Zij is bedoeld om iemand te ‘ondervragen op die punten waar hij denkt iets zinnigs te zeggen, ook al zegt hij in feite niets zinnigs’ (Plato in De sofist). De onjuistheid van ‘verwarde ideeën’ kun je volgens Plato gemakkelijk aantonen door ze naast elkaar te zetten en te laten zien dat ze strijdig zijn. Kessels noemt de elenchus ‘primair negatief en destructief van vorm, bedoeld om iemands pretentie van kennis te vernietigen’ (p. 13). Pas als iemand denkt iets te kunnen leren, valt er voor hem ook echt iets te leren. Maar de elenchus heeft ook een ‘positief en constructief doel, namelijk iemand bewegen tot verder onderzoek’.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Stel dat Socrates, de aartsvader van de westerse filosofie, nu geleefd had, in onze tijd. Wat zou hij dan gedaan hebben?
Jos Kessels, Socrates op de markt – Filosofie in bedrijf (1997)