Kierkegaard
Ieder individu begint van voren af aan met de mensheid.
Søren Kierkegaard in Het begrip angst (1844, 2020)
In zijn boek over de angst maakt Kierkegaard, of eigenlijk zijn pseudoniem Vigilius Haufniensis (de ‘wachter’ van Kopenhagen), voor het eerst het onderscheid tussen vrees en angst. De vrees heeft altijd betrekking op een object (spinnen, vliegtuigen, etc.), maar de angst op iets onbekends, namelijk de eigen mogelijkheden. De mensheid begint niet met ieder individu van voren af aan, en daarom bestaat er zoiets als geschiedenis. Maar iedere enkeling is vrij om te doen wat hij wil, het goede of het slechte, en begint daarom van voren af aan met de mensheid, en dat roept angst op.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Wat is jeugd? Een droom. Wat is de liefde? De inhoud van de droom.
Søren Kierkegaard in Of/of (1843, 2000)
Dit is het motto van de Deense speelfilm Druk, over vier middelbareschooldocenten met een midlifecrisis die een ‘wetenschappelijk’ experiment doen om te kijken wat er waar is van de theorie dat je met een promillage van 0,5 alcohol in je bloed geestelijk en sociaal beter functioneert. Het citaat komt uit de ‘papieren van A’ die door de fictieve uitgever Victor Eremita zijn aangetroffen in een secretaire. Daarin mijmert deze A op een mooie zomerse zondagmiddag onder andere over zijn jeugd en zijn eerste liefde – ‘toen ik nog verlangen kende’. Het enige wat er nu nog is, is het verlangen ‘terug naar mijn eerste verlangen’.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Door vergeving bedekt liefde de veelvuldigheid van de zonden.
Søren Kierkegaard in Wat de liefde doet (1847/2007)
Voor wie niet meteen afhaakt door de ondertitel van het boek van Kierkegaard (1813–1855) – een aantal christelijke overwegingen in de vorm van toespraken – is dit een van de ‘ernstigste’ boeken over de liefde als werkwoord. De Deense filosoof gaat na wat het voor ons betekent als we willen liefhebben zoals dat wordt beschreven in bijvoorbeeld 1 Korintiërs 13 in de Bijbel. Als we onze geliefde pijn doen, kan die die deels verzachten door er een ‘verklaring’ voor te zoeken. Maar van al het andere wat we de ander hebben aangedaan, kunnen we alleen maar hopen dat het ons wordt vergeven.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Er bestaat een bezorgde gids, een kundige begeleider, die ons opmerkzaam maakt, die de wandelaar toeroept dat hij moet oppassen …
Søren Kierkegaard in Onverdeeld één ding te willen (1847, 2010)
Welke gids zou dat zijn, die volgens Kierkegaard ‘trouw en oprecht’ is? Zij is weliswaar niet zo goed ter been als de verbeelding, ‘die soepel de wens van dienst is’. Zij is ook niet zo sterk als het succesvolle voornemen, maar komt ‘langzaam achteraan, wat weerbarstig’. Die gids, dat is de spijt. Kierkegaard noemt haar ‘een wonderlijke macht’. Want als je het verkeerde gedaan hebt of het juiste hebt nagelaten, dan kun je misschien ‘koppig en gewiekst’ aan de spijt willen ontkomen. Maar wat zou er dan erger zijn? Dat dat je niet lukt? Of juist dat het je wel lukt …
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Hoe velen hebben niet de vraag gesteld ‘wat is waarheid’, en ten diepste gehoopt dat het nog wel even duren zou voordat de waarheid hun zo dichtbij kwam, dat die op hetzelfde moment zou bepalen waartoe ze op dat ogenblijk verplicht waren.
Søren Kierkegaard in Wat de liefde doet (2007)
In 2007 verscheen bij uitgeverij Damon de derde Nederlandse vertaling van het meesterwerk van Kierkegaard over de liefde: Kjerlighedens Gjerninger (1847). Nu is de titel vertaald als Wat de liefde doet, eerder was dat Liefdedaden (1919) en Daden van liefde (1993). Als je Kierkegaard moet geloven doet de liefde in ieder geval één ding: zij maakt het je niet gemakkelijk. In het gedeelte ‘Liefde als vervulling van de wet’ verklaart Kierkegaard dat mensen die alleen op zoek zijn naar wijsheid uit ‘nieuwsgierigheid’ of ‘weetgierigheid’ dat die ‘op afstand wensen te blijven van zichzelf’. Die Farizeeër in het bekende Bijbelverhaal over de Barmhartige Samaritaan die aan Jezus vroeg: ‘wie is mijn naaste?’, hoopte misschien op een ‘wijdlopig onderzoek’. Maar de gelijkenis die hij als antwoord krijgt, is niet mis te verstaan. De waarheid en de naaste kwamen hem meteen te na.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Door in de beslissing bij het goede te willen zijn en te blijven, wordt heel veel tijd gewonnen.
Søren Kierkegaard in Onverdeeld één ding te willen
In een lange toespraak vraagt de Deense denker Søren Kierkegaard zich af hoe je ertoe kunt komen om één ding onverdeeld te willen, met andere woorden je hele leven op één ding te richten. Wat zou dat ene dan moeten zijn? Als je erover nadenkt, kun je eigenlijk maar tot één antwoord komen: het goede. Kierkegaard laat ook zien dat het omgekeerde eveneens het geval is: als je het goede wilt, kun je eigenlijk alleen maar dat willen. Dat betekent dat alles wat je doet gericht moet zijn op het goede.
Je zou je kunnen afvragen of dat niet veel te veel gevraagd is. Nee hoor, zegt Kierkegaard, want wat doen die mensen die het zo druk hebben dat ze geen tijd hebben om onverdeeld het goede te doen? Mensen die klagen over hun gebrek aan tijd, brengen die voornamelijk door met ‘weifelachtigheid, afleiding, halve gedachten, halve besluiten, besluiteloosheid’. Nu alleen nog even bedenken wat ‘het goede’ is … Voor Kierkegaard is dat duidelijk: de liefde voor God en je naaste.
Tevens verschenen op de Levenskunstkalender © Veen Media
Een zelf is datgene waarnaar in de wereld het minste vraag is. En het is juist het allergevaarlijkste dat je laat merken dat je het hebt.
Søren Kierkegaard in De ziekte tot de dood (Anti-Climacus) (1849, 2018)
De ziekte die ‘tot de dood’ lijdt is volgens de Deense filosoof Søren Aabye Kierkegaard (1813–1855) de vertwijfeling. Die laatste kent vele gedaantes, maar allemaal hebben ze betrekking op onze verhouding tot ons zelf (dat zelf een verhouding is die zich tot zichzelf verhoudt, maar dat voert hier te ver …). Volgens Kierkegaard is de mens een synthese van eindigheid en oneindigheid, vrijheid en noodzaak, het tijdelijke en het eeuwige. Als een daarvan de overhand krijgt, raakt de mens vertwijfeld, omdat hij dan niet zichzelf kan zijn. Zo kan een concreet mens alleen in zijn fantasie ‘oneindig’ worden, zonder zich nog iets aan zijn eindigheid gelegen te laten liggen. Zo iemand verkeert in een soort permanente, al dan niet vrome, zelfloze roes, ook al leeft hij soms gewoon verder en trouwt hij en heeft hij een positie van aanzien. Het citaat op de voorkant gaat verder: ‘Het grootste gevaar, namelijk zichzelf te verliezen, kan in de wereld zo stil verlopen als was het niets. (…) Elk ander verlies, een arm, een been, vijf rijksdaalders, een echtgenote, etc., wordt wel opgemerkt.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Zuiverheid van hart is: één ding te willen.
Søren Kierkegaard in Onverdeeld één ding te willen (1847, 2010)
In zijn ‘opbouwende toespraak’ Onverdeeld één ding te willen onderzoekt de Deense filosoof Søren Aabye Kierkegaard (1813–1855) wat het betekent om één ding te willen. Om te beginnen legt hij uit dat het voor een mens alleen mogelijk is om één ding te willen als hij het goede wil. Ga maar na welk ander ding het zou kunnen zijn wat je onverdeeld zou kunnen of willen willen. Vervolgens stelt Kierkegaard dat je ‘om werkelijk en waarachtig één ding te willen’ waarachtig het goede moet willen. En daartoe moet je eerst voor jezelf besluiten om van alle ‘verdeeldheid’ af te zien. Want als je het goede wilt om wat je dat misschien oplevert, of uit vrees voor straf, of als je het goede alleen maar tot op zekere hoogte wilt, dan ben je ‘verdeeld’. Ten slotte stelt Kierkegaarde nog vast dat je om waarachtig het goede te willen daar alles voor moet doen of voor moet willen lijden. Maar ‘in het drukke leven, in handel en wandel, van de ochtend tot de avond, luistert het niet zo nauw of iemand helemaal het goede wil. Als hij maar volop in de weer is …
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Het is met mensen in relatie tot elkaar als met de onregelmatige werkwoorden in de diverse talen, bijna alle werkwoorden zijn onregelmatig.
Søren Kierkegaard op 28 maart 1836, in Dagboeken (vertaald door Cora Polet)
Als hij 22 jaar is, probeert Kierkegaard in een dagboeknotitie een analogie uit. Volgens hem kun je alle menselijk leven opvatten als één grote conversatie, waarin de afzonderlijke mensen de verschillende bestanddelen van de taal vertegenwoordigen. Tussen haakjes suggereert hij dat dit beeld ook over te brengen zou zijn op de naties en hun onderlinge relaties. De jonge Kierkegaard, die om zich heen veel onbenulligheid meent waar te nemen, verzucht dat zo veel mensen niet meer zijn dan bijvoeglijke naamwoorden, tussenwerpsels of voegwoorden. En wat ziet hij weinig zelfstandige naamwoorden of hoofdwerkwoorden! En dan volgt het raadselachtige citaat over de mensen die in relatie tot elkaar zijn als onregelmatige werkwoorden. Zijn de mensen nu toch allemaal werkwoorden? Dat zou aansluiten bij de existentialistische gedachte dat mensen niet (iets) ‘zijn’, maar voortdurend ‘worden’. Of zijn ze dat alleen ten opzichte van elkaar? Dat wijst op de gedachte van de existentiële eenzaamheid. En waarom bijna allemaal ‘onregelmatig’? Dat zou je kunnen lezen als de erkenning van de uniciteit van enkeling.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
In het algemeen is de behoefte aan eenzaamheid er een teken van dat er nog geest is in een mens en de maatstaf wat voor geest hij is.
Søren Kierkegaard in Sygdommen til døden (1849), vertaald door F. van Raalten in Eenzaamheid & communicatie (1982)
Volgens de Deense denker Søren Kierkegaard (1813-1855) kan een mens zijn individualiteit alleen ontwikkelen als ‘enkeling’. Daarmee geldt hij als de grondlegger van de existentiefilosofie. Als enkeling vormt hij een tegenstelling met ‘het algemeen sociale’ en ‘een tegenstelling maakt altijd eenzaam’. Kierkegaard was het liefst alleen, maar was ook diep doordrongen van zijn opdracht om te ‘getuigen van de waarheid’ (van het christendom) en daarom moest hij toch weer steeds onder de mensen komen.
Het citaat is afkomstig uit een van zijn laatste boeken, dat in 2008 in vertaling uitkwam als De ziekte tot de dood, met als ondertitel ‘een christelijk psychologische uiteenzetting tot opbouwing en opwekking’. Het vervolgt met een bespotting van onze ‘continue society-tijd’ die de eenzaamheid zo verafschuwt ‘dat men (wat een voortreffelijke spitsvondigheid) niet weet hoe die anders te gebruiken dan als straf voor misdadigers’. Maar misschien past dat ook wel in een tijd waarin het een misdaad is om ‘geest te bezitten’.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Credo … absurdum = ik geloof (het), het is ongerijmd.
In zijn proefschrift constateert de Nederlandse filosoof Jan Sperna Weiland (1925-2011) dat Kierkegaard (1813-1855) vond dat wanneer je de aan Tertullianus toegeschreven uitspraak credo quia absurdum (ik geloof omdat het ongerijmd is) serieus nam, je er geen redeneervorm van kon maken. Daarmee suggereer je immers dat het niet ongerijmd is, want je hebt er een reden voor (namelijk dat je er geen reden voor hebt). En voor Kierkegaard is geloven: ‘zich godvruchtig en onvoorwaardelijk onderworpen willen verweren tegen de ijdele gedachte van te willen begrijpen en tegen de ijdele inbeelding van te kunnen begrijpen.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Liefde gelooft alles en wordt toch nooit bedrogen.
Hoofdstuk 2 van het tweede deel van het meesterwerk over de liefde van de Deense denker Søren Kierkegaard (1813–1855) begint met een citaat uit het beroemde dertiende Bijbelhoofdstuk van de eerste brief aan de Korintiërs waarin van de liefde wordt gezegd: ‘Alles verdraagt ze, alles gelooft ze, alles hoopt ze, in alles volhardt ze.’
Om uit te leggen waarom de liefde nooit bedrogen wordt terwijl ze toch alles gelooft, zet Kierkegaard de ‘ware liefdevolle’ af tegen het wantrouwen en het bedrog. Om te beginnen gaat het bij het geloven van de liefde niet om twee verschillende zaken, het handelen (geloven) en reflectie (wijsheid), maar om een en hetzelfde. ‘Wijs gesproken’ is alles geloven het domste wat je kunt doen. Het weten vertelt ons dat er altijd ten minste twee mogelijkheden zijn: iemand kan oprecht zijn of je bedriegen, maar het weten kan je niet vertellen wat er nu en hier het geval is. Het wantrouwen besluit daarom niemand meer te geloven, maar kan daarin bedrogen worden. De liefde kiest ervoor iedereen te geloven, maar als zij op een bedrieger stuit, bedriegt die alleen zichzelf. Want de ware liefdevolle geeft hem zijn liefde toch wel.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Met mijn beperkte mogelijkheden kan ik het niemand makkelijker maken, daarom moet ik het juist iedereen met heel mijn hart en ziel moeilijker maken.
In ‘Hoe Johannes Climacus schrijver werd’ herinnert deze zich dat hij vier jaar eerder, op een zondagmiddag, op het terras zat van het café in de Frederiksberg-tuin. Trekkend aan zijn sigaar mijmert hij er over zijn leven. Hij realiseert zich dat hij een oude man aan het worden is, zonder dat hij iets is of doet. Daartegenover plaatst hij de voorname mannen van zijn tijd die de mensheid helpen door het leven alsmaar gemakkelijker te maken, door spoorwegen, stoomboten en de telegraaf, of door het schrijven van toegankelijke boekjes vol wetenswaardigheden. En dan zijn er nog de dominees die het spirituele leven steeds gemakkelijker maken.
Bij een nieuwe sigaar komt hij tot de slotsom dat er hem slechts één weg overblijft: overal moeilijkheden maken. Want als alles te makkelijk wordt, zal de mensheid juist dat nodig hebben, en hem er dankbaar voor zijn.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
… tussen mens en mens is het helpen het hoogste, het scheppen komt alleen aan de god toe.
Søren Kierkegaard in Wijsgerige kruimels (1844)
Deze ene gedachte is Socrates volgens de Deense wijsgeer Søren Kierkegaard (1813–1855) altijd trouw gebleven. Socrates was en bleef een ‘vroedvrouw’ die anderen hielp hun gedachten geboren te laten worden, tijdens drinkgelagen, in iemands werkplaats of op de markt. Hij zag in dat deze vorm van hulp ‘het hoogste’ is waartoe je in relatie tot een ander kunt komen.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Hij, die handelend zichzelf naar het resultaat beoordeelt, komt er nooit toe iets te beginnen.
Søren Kierkegaard in Vrees en beven (1843)
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Zijn de hartstochten dan de heidenen van de ziel? / Alleen redenen gedoopt?
Edward Young in The Complaint, or Night Thoughts on Life, Death and Immortality (1742–1748)
Van alle belachelijke dingen komt me als het allerbelachelijkste voor het druk te hebben in de wereld, een rappe eter te zijn en een rappe werker.
Søren Kierkegaard in Of/of – Een levensfragment uitgegeven door Victor Eremita (1843, 2000)
Deense filosoof Søren Kierkegaard (1813–1855) staat erom bekend dat hij graag een spel speelde met pseudoniemen, en zijn officiële debuut Of/of is daarvan een fraai voorbeeld. Het boek is samengesteld door ‘uitgever’ Victor Eremita, wat te vertalen is als de ‘overwinnende kluizenaar’, waarbij bedoeld is dat hij door zijn eenzaamheid gewonnen heeft. Deze uitgever vertelt in een voorwoord dat hij de teksten die de rest van het boek uitmaken, aangetroffen heeft in een antiquarische secretaire die hij jaren eerder op de kop had getikt. Volgens Victor Eremita zijn de teksten geschreven door twee verschillende personen, die hij aanduidt met A en B. Het boek begint vervolgens met een aantal korte beschouwingen en aforismen, ‘tussenpsalmen’ genoemd, waarvan later kon worden vastgesteld dat ze overeenkwamen met dagboekteksten van Kierkegaard zelf.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
De vriendschap is een kapitaal waarvan de rente nooit verloren gaat.
Johann Georg Hamann in ‘An J.G. Lindner, 1756’ (1905)
Het is allemaal waar wat de filosofie zegt: het leven moet achterwaarts worden begrepen. Maar dan vergeet men de tweede zin: dat het voorwaarts moet worden geleefd.
Søren Kierkegaard in Samlede Værker, deel IV A, p. 164 (1843)
Op de talloze citatensites op internet zijn genoemde zinnen uit de Papirer van Søren Kierkegaard (1813-1855) vaak samengevat tot een variant van ‘het leven moet achterwaarts worden begrepen, maar voorwaarts worden geleefd’, of ‘het leven kan alleen achterwaarts worden begrepen, maar het moet voorwaarts worden geleefd’. Als je alleen afgaat op deze inkortingen kan de oorspronkelijke betekenis nogal gaan schuiven. Zo gebruikt filosoof en communicatiewetenschapper Siegfried J. Schmidt zo’n inkorting als ondersteuning van de stelling dat alle voorspellingen onzeker zijn in een snel veranderende wereld.
Als je echter kijkt naar het verband waarin Kierkegaard een en ander zegt, dan blijkt het vooral een commentaar te zijn op De Filosofie, die stelt dat kennis van het leven alleen door reflectie (‘terugblikken’) mogelijk is. Dat is waar, vindt ook Kierkegaard, maar dat betekent dat we het leven nooit helemaal zullen begrijpen, juist omdat we nooit de ‘volledige rust’ zullen vinden om ‘die positie’ in te kunnen nemen. We zijn altijd te druk met ons leven richting de toekomst, die inderdaad onzeker is, om lang genoeg stil te staan om eerst inzicht te krijgen in wat het leven eigenlijk is.
(met dank aan Laurens Krüger)
Waar het op aankomt is een waarheid te vinden die een waarheid voor mij is, de idee te vinden waarvoor ik wil leven en sterven.
Søren Kierkegaard in Dagboeken (1 augustus 1835)
(Maar) de begeerte is, zoals bekend, zeer sofistisch.
Søren Kierkegaard in Of/of – Een levensfragment uitgegeven door Victor Eremita (1843, 2000, p.11)
Uitgever Victor Eremita (een van de personages van Kierkegaard, 1813-1855) loopt bij een uitdrager aan tegen een oude secretaire waar een vreemde aantrekkingskracht van uitgaat. Hoewel hij helemaal geen secretaire nodig heeft, bedenkt hij een reden om hem toch te kopen. Voor Socrates en Plato waren de sofisten verwerpelijke non-filosofen: retorici die mensen leerden om willekeurig welk standpunt te verdedigen in plaats van de waarheid te zoeken. Mediatrainers zouden we tegenwoordig zeggen, of pr- of marketingmedewerkers. En de sofistische begeerte weet dus precies dat wij pas tot handelen overgaan als wij daar argumenten voor hebben. Overigens treft Victor Eremita later een kloek manuscript aan in de secretaire (namelijk de rest van Of/of). Geen verkeerde vondst voor een uitgever.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Ut mens construatur, non ut Deus instruatur. [niet om God te instrueren, maar om onze geest te construeren]
Augustinus in Epistola CXL, caput XXIX, 69
Aan het begin van de vijfde eeuw formuleert kerkvader Aurelius Augustinus (354-430) in een brief een belangrijk principe van het gebed: bidden is niet bedoeld om God opdrachten geven, maar om iets van jezelf te maken. Kierkegaard zou later zeggen dat het bidden God niet verandert, maar degene die bidt. Moderne atheïsten en agnosten zullen hier wellicht van opkijken, want zij menen te weten dat christenen met name bidden met in hun hoofd een verlanglijstje. Natuurlijk heeft bidden meerdere functies, zoals danken, loven, communiceren, mediteren, concentreren. Maar het Hebreeuwse woord voor bidden betekent ook iets wederkerigs: jezelf beoordelen, reflecteren op jezelf. En al die functies staan ten dienste van de opdracht van de christen om de ene God te dienen en hun naast te lief te hebben als zichzelf. Voor beide hebben de meeste mensen wel wat constructiewerkzaamheden nodig. Of je wordt scepticus en je bent jezelf genoeg.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Hij, die handelend zichzelf naar het resultaat beoordeelt, komt er nooit toe iets te beginnen.
Søren Kierkegaard in Vrees en beven (1843)
Net zoals het gebruikelijk is om te zeggen: nulla dies sine linea [geen dag zonder een regel], kan ik van deze reis zeggen: nulla dies sine lacryma [geen dag zonder tranen].
Søren Kierkegaard in Dagboeken III A 77, geen datum, 1840
In 1840 maakt Søren Kierkegaard (1813-1855) een soort pelgrimsreis naar Jutland, de geboortestreek van zijn vader. Hij noteert in zijn dagboek wat het voor hem betekent om in de omgeving te zijn waar zijn vader als arme jongen schapen hoedde, de plekken te zien waarnaar hij heimwee had, alleen op basis van zijn vaders beschrijvingen. Hij moet denken hoe het zou zijn als hij hier ziek wordt en uiteindelijk begraven.
Hij noteert anekdotes uit de omgeving en merkt het verschil op tussen de Jutlandse koeien en die uit Kopenhagen (de eerste kunnen bijvoorbeeld zelf hun weg naar huis vinden). Maar hij schrijft ook wat zijn vader voor hem betekende: ‘Ik leerde van hem wat vaderliefde is, en daardoor kreeg ik een idee van de goddelijke vaderliefde, het enige onwankelbare in het leven, het ware Archimedische punt’ (III A 73).
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Ten aanzien van Kierkegaard moest het kritische element ontbreken. Hoe meer men in zijn werk doordringt, des te sterker beseft men, dat geboeid en eerbiedig luisteren (voorlopig?) het enige mogelijke is.
F. van Raalten in Schaamte en existentie (1965)
Het is niet bepaald gebruikelijk om een proefschrift met een dergelijke bekentenis te beginnen. Zelfs als je onder de indruk bent van het werk van een denker en dat nader onderzoekt, of er veel inspiratie aan ontleent, behoort het tot de wetenschappelijke mores om een auteur kritisch te benaderen. Toch is Van Raalten (1927-1986) gepromoveerd en was hij later als docent filosofie, bijna letterlijk tot zijn dood, verbonden aan de vakgroep Psychologie van de Rijksuniversiteit Groningen. Dat juist Kierkegaard dit soort terughoudendheid losmaakt, is overigens niet geheel onbegrijpelijk. De diepgang die hij bereikt in zijn denken, zeker ook over de schaamte, is groot, en zijn ideeën zijn zo verweven met zijn leven, dat als híj het over integriteit heeft, het iedere filosoof moet beschamen.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Dat het christelijk gezien zo zou zijn als door Hegel werd geleerd (wat ik hem, kinderlijk genoeg, heb nagepraat in mijn proefschrift), dat het doel van de staat de veredeling van de mens zou zijn enz., is natuurlijk kletskoek.
Volgens Kierkegaard is de staat het ‘menselijk egoïsme in zijn grote proporties’. Plato heeft dan ook ongelijk dat je de deugden kunt ontdekken door ze in de staat te bestuderen. De staat is relatief goed, maar alleen in zoverre dat het egoïsme van de enkelingen ten opzichte van elkaar door de staat in balans wordt gehouden. Dat je een beter mens zou worden met behulp van de staat is ‘even twijfelachtig als dat dit in een tuchthuis kan gebeuren’. In de staat word je hoogstens wat slimmer, door rekening te houden met de krachten van de andere ego’s, maar je wordt er niet minder egoïstisch. Overigens probeerde Plato dan nog de deugd en de staat met elkaar in verband te brengen. De ‘klucht van de moderne staten’ is dat geen politicus zich meer afvraagt hoe hij zich moet gedragen als minister, maar alleen nog maar: ‘Hoe speel ik het klaar om minister te worden?’ Kierkegaard ziet staten zo te gronde gaan, want er wordt niet meer geregeerd of bestuurd, maar alleen nog geprobeerd om op het pluche te komen. ‘En dan wordt men minister, maar dan weet men niets meer.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Pudeo ergo sum.
‘Ik schaam mij, dus ik besta’, is de conclusie van Van Raalten, nadat hij zich door Sartre, Jaspers, Scheler, Nietzsche, maar vooral door Kierkegaard heeft laten inspireren: ‘Nergens is de mens zich zo sterk van zichzelf bewust als in de schaamte.’ Het menselijk bestaan wordt op gang gebracht door de ‘nooit aflatende dialectiek’ die het krijgt door de schaamte. Het doet ons heen en weer bewegen tussen een afgeremd en opgewekt gevoelsleven, verhulling en onthulling van ons lichaam, kritische terughoudendheid en geestelijke zelfverwerkelijking, een besef van eenzaamheid en verbondenheid met het heilige. ‘Schaamte is groei, leven, ontwikkeling.’ Natuurlijk is schaamte een vervelend gevoel, een ervaring van kleinheid en ontoereikendheid, maar ‘tevens een bewijs van het anders-willen, van ergernis en toorn om de mislukking’. Wie zich niet langer schaamt, leeft in feite niet meer: ‘Buiten de schaamte is de wereld van het levenloos-onpersoonlijke, van de indifferent-wetmatige natuur, van de steriele wetenschappelijkheid, van het Konzentrationslager.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Hoe gemakkelijk wordt een mens er niet toe verleid aan zichzelf te denken in abstracte zin, in plaats van aan die ontstellende concreetheid die hij is.
Hoewel het ook volgens Kierkegaard de taal is die de mens onderscheidt van het dier, is het ook een feit dat de mens gemakkelijk op het verkeerde spoor komt omdat zijn opvoeding en opleiding in de vorm van taal plaatsvindt. Omdat de taal iets abstracts is, kan de mens zich gemakkelijk inbeelden dat hij iets waarvoor hij het woord weet ook feitelijk kent. Dat geldt op het natuurwetenschappelijke en esthetische vlak, maar het wordt pas echt erg als dat in de ethiek gebeurt. De geest van het goede kan alleen in de enkeling gestalte krijgen. Maar er zijn vele krachten die de mens tot massa, tot ‘publiek’ willen maken. Zo heeft de ‘dagbladjournalistiek’ volgens Kierkegaard tot doel om ‘ons allen tot exemplaren te doen ontaarden’. En ook de Deense Staatskerk leeft van de macht van het getal van de ‘miljoenen christenen’. De abstracties van het theoretische denken of het burgerlijke christendom zijn dus een bedreiging voor de ethische ontwikkeling van de eenling. Hij beveelt daarom aan om net als Pythagoras het onderricht steeds te beginnen met ‘een stille bezinning op het concrete’.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
De mens is een kletsmeier, en dat is hij met behulp van de taal.
Omdat veel ‘buitengewone mensen’ ooit een uitspraak hebben gedaan die begon met ‘de mens is…’, doet Kierkegaard ook een poging. Het is door de taal dat ieder mens deel heeft aan ‘het hoogste’. Veel mensen menen dat dat het belangrijkste verschil is tussen mens en dier. Maar Kierkegaard ziet mensen vooral ‘participeren aan het hoogste’ door ‘met behulp van taal te leuteren over die participatie’. Dat is volgens hem net zoiets als deel te nemen aan een koninklijk banket vanaf de galerij. Als hij een heiden zou zijn, zou hij denken dat ‘een ironische god’ de mens de taal had gegeven om zich te vermaken met dit zelfbedrog. Maar hij is christen en heeft daarom medelijden met God, die in zijn liefde ons de taal heeft geschonken ‘om het zo voor ieder mens mogelijk te maken het hoogste werkelijk te grijpen’: ‘Ach, met hoeveel pijn moet God het resultaat bezien!’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
En als moedeloosheid u aanvankelijk zwak wil maken, zodat u de lust ontgaat, werkelijk te willen, om u dan weer sterk te maken, ach zooals de moedeloosheid dat doet, sterk door den trots der wanhoop (…) o, bedenk dan, dat de liefde blijft!
Was het vroeger uitgesloten dat je als filosoof niet ten minste lippendienst aan het christendom bewees, tegenwoordig is een filosoof die het christendom beleidt juist verdacht. Dit treft met terugwerkende kracht ook die filosofen uit de geschiedenis die geen lippendienst bewezen, maar hun geloof ernstig namen. Het belangrijkste voorbeeld van een filosoof die dat deed is Sören Kierkegaard (1813-1855). Tegenwoordig wordt er een scherp onderscheid gemaakt tussen zijn filosofische en zijn stichtelijke werken. Impliciet betekent dat dat je de eerste nog wel en de tweede niet meer hoeft te lezen. Het betekent bijvoorbeeld dat een van de bekendste biografische feiten – het verbreken van de verloving met Regine Olsen – onbegrijpelijk wordt. Want daarvoor moet je Kjerlighedens Gjerninger (ook vertaald als Daden van liefde) gelezen hebben. En ook als je werkelijk inzicht wil krijgen in ‘de wereld’, de mens en de liefde. Maar de moderne mens is liever vol overtuiging wanhopig dan dat hij aarzelend probeert te geloven dat de liefde blijvend is.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
- 1
- 2
- Volgende »