Marx
Het avontuur van de afgelopen drie eeuwen kan worden samengevat in het … Grote Verhaal … van een dubbele verschuiving: van economie naar ecologie.
Bruno Latour in An inquiry into modes of existence (2013)
Zowel ‘economie’ als ‘ecologie’ stammen in het eerste lid af van het Griekse oikos, huishouden. In de loop van de afgelopen driehonderd jaar hebben we volgens Latour (1947-2022) de hele wereld gedwongen in De Economie te huizen, waarvan we nu weten dat die een onbewoonbare dystopie was, zoiets als ‘opium van het volk’ (zoals Marx de religie betitelde). Nu moeten we met ons oude meubilair plotseling verhuizen naar iets wat ‘ecologie’ heet, maar dat nog geen vorm of inhoud heeft. Het verbaast dan ook niet dat de moderne mens somber is.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Er waart een spook door de westerse wereld – het spook van de religie.
Met deze zin begint het magistrale boek van de Duitse cultuurfilosoof en romanschrijver Peter Sloterdijk (1947). Het is een directe verwijzing naar de openingszin van Het communistisch manifest van Karl Marx en Friedrich Engels uit 1848. Overigens zagen die natuurlijk een ander spook rondwaren: het communisme. Maar anders dan het communisme, dat nieuw was, is het huidige spook van de religie er een dat steeds weer opnieuw opduikt. En de teruggekeerde religie wordt door ‘machthebbers van het oude Europa’ feestelijk verwelkomd met een ‘pompeus’ feest waar uiteenlopende gasten bijeenkomen, van de paus tot islamitische geleerden, Amerikaanse presidenten en Kremlinkrijgsheren, en zelfs Duitse sociologen (een sneer naar Habermas). Het enige wat het feest verstoort, is het ‘zomeroffensief van de goddelozen van 2007’, ‘waaraan we twee van de oppervlakkigste pamfletten van de recente geestesgeschiedenis te danken hebben, namelijk van Christopher Hitchens en van Richard Dawkins’.
Zelf pleit Sloterdijk niet voor een terugkeer van de oude religie maar voor een ‘antropotechnische wending’. Met een eigenzinnig beroep op filosofen als Nietzsche, Wittgenstein en Foucault stelt Sloterdijk dat de mens allereerst een wezen is dat geen genoegen neemt met het leven zoals het gegeven is. Mensen zijn voortdurend bezig om hun leven te veranderen, en dat ‘moet’ ook, maar ze kunnen dat niet alleen. Ze hebben elkaar en ‘antropotechnieken’ nodig: rituelen, technieken, oefening, training enzovoort.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
De redelijke mens past zich aan aan de wereld; de onredelijke blijft hardnekkig proberen de wereld aan zichzelf aan te passen. Daarom hangt alle vooruitgang af van de onredelijke mens.
George Bernard Shaw in Maxims for Revolutionists (1903)
Rechts is het nieuwe links.
Hans Achterhuis in Trouw, 12 november 2011
De Denker des Vaderlands Hans Achterhuis (geboren 1942) herinnert zich hoe linkse intellectuelen, waartoe hij zichzelf rekent, in de jaren zestig eigenlijk alleen in eigen kring discussieerden en nooit met rechtse denkers in debat gingen. Volgens hem gebeurt dat nu in spiegelbeeld: de reacties op zijn De utopie van de vrije markt (2010) getuigen van dezelfde soort vanzelfsprekende, ongefundeerde afwijzing als eerder zijn kritiek op De markt van welzijn en geluk (1981) in linkse kringen ontmoette. Zo omarmen vooraanstaande liberalen als Bolkestein en Rutte rechtse ideologen als Von Hayek en Ayn Rand op dezelfde kritiekloze wijze als links destijds deed met Marx en Lenin.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Milton maakte Paradise lost om dezelfde reden als een zijderups zijde maakt.
Karl Marx in Theorien über den Mehrwert (posthuum 1905–1910)
Het economische begrip meerwaarde is niet van Karl Marx (1818–1883) zelf, maar hij heeft het wel algemeen bekend gemaakt. Meerwaarde is volgens Van Dale: ‘de grotere waarde van het product boven de loonsom die aan de bezitter van de productiemiddelen toekomt.’ Marx gebruikt Milton, die het manuscript van zijn later zo beroemde werk voor vijf pond verkocht, als een voorbeeld van een niet-productieve arbeider. Net zoals het de aard is van de zijderups om zijde voort te brengen, zo lag het in Miltons aard om meesterwerken te maken. Een broodschrijver, daarentegen, die fabrieksmatig teksten produceert, is wel productief: zijn product is vanaf het begin alleen bedoeld om kapitaal te vermeerderen. Alleen die geschriften hebben meerwaarde in kapitalistisch-economische zin.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Een leven is niets waard, maar niets is een leven waard.
Arthur Koestler moet in Darkness at noon (1941) aan deze zin denken. In tegenstelling tot wat je misschien zou verwachten, zegt Koestler dat de waarde van een enkel leven in de ‘sociale vergelijking’ gelijk is aan nul, terwijl die in de ‘kosmische vergelijking’ oneindig is. Bij nul of oneindig in een vergelijking krijg je de gekste dingen: je kunt dan al gauw bewijzen dat drie gelijk is aan vijfhonderd. En dat gebeurt in elke politieke beweging die zich baseert op de overtuiging dat alles moet worden afgemeten aan het nut voor het geheel of het grootste geluk voor de mensheid (utilitarisme). Het is nu eenmaal zo dat sommige mensen denken dat de wereld er beter aan toe is als er geen Armenen of Turken, Hutu’s of Tutsi’s, joden of moslims bestaan. En wat er gebeurt als die mensen zich ‘de mensheid’ of ‘het geheel’ wanen, dat weten we allemaal. ‘En’, schrijft Koestler, ‘of de weg daarheen gepleisterd is met citaten van Rousseau, Marx, Christus of Mohammed, speelt nauwelijks een rol.’