Schopenhauer
Men mag het altaar niet uit de tempel en het medelijden niet uit de mensenharten verwijderen.
Phokion, geciteerd door Stobaeus in Florilegium (en door Schopenhauer in Dat ben jij)
Voor Arthur Schopenhauer (1788–1860) is de grondslag van de moraal het medelijden, en hij ziet dat vele culturen dat met hem eens zijn. Zo is het medelijden de eerste van de vijf kardinale deugden bij de Chinezen en prijzen de hindoes overleden vorsten in de eerste plaats om hun medelijden met mens en dier. Ook in de stad waar het fundament van de westerse wijsbegeerte werd gelegd, Athene, had men op het forum een altaar voor het medelijden. Het citaat wordt toegeschreven aan Phokion (402–318 v.C.), een Atheens politicus en veldheer, die onder andere was onderwezen door Plato en Xenokrates.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Het wezenlijke en het hoofdzakelijke in het dier en in de mens zijn één en hetzelfde.
Arthur Schopenhauer in Dat ben jij (1840, vertaling 2010)
In zijn boek ‘over de grondslag van de moraal’ formuleert Schopenhauer (1788–1860) een gedachte die pas de laatste jaren opgeld doet. Voorheen sprak het voor filosofen vrijwel vanzelf dat de mens zich in allerlei opzichten onderscheidde van het dier. Daarbij moet wel worden aangetekend dat voor Schopenhauer ‘het wezenlijke en het hoofdzakelijke’ de wil van het individu is, en dat het intellect en de rede slechts secundair zijn. Hij ontkent niet dat mensen in dat laatste superieur zijn, maar dat ‘alleen op grond van het somatische verschil van één orgaan, namelijk de hersenen’.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Wil je je in je waarde verheugen, / dan moet jij de wereld waarde verlenen.
Johann Wolfgang von Goethe, geciteerd in Rüdiger Safranski, Goethe – Kunstwerk van het leven (2014, vertaling 2015)
Goethe leed enige tijd aan ‘levensonlust’, maar wist daar uit te komen door in Dichtung und Wahrheit twee antwoorden te formuleren. Ten eerste moet je buiten jezelf treden en ten tweede moet je doen wat de situatie van je vraagt. Je moet geen overdreven eisen aan jezelf stellen en opgaan in je gevoelens van mislukking. Die vergallen alleen maar het plezier in het leven. ‘Deelnemen is voor de late Goethe het sleutelwoord voor zijn zelftherapie.’ In het citaat formuleert hij zijn nieuwe levensmotto, dat hij in 1814 ook de jonge Schopenhauer voorhoudt. Had die dat maar ter harte genomen.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Wie opgewekt is, heeft altijd een reden het te zijn, namelijk juist de opgewektheid zelf.
Arthur Schopenhauer in De kunst om gelukkig te zijn (2011)
De dertiende leefregel die volgens Schopenhauer leidt tot een gelukkig leven is dat je moet oppassen als je opgewekt bent. Je moet namelijk niet eerst nog aan jezelf toestemming vragen om dat te zijn door te bedenken of je daar wel goede redenen voor hebt. In ieder geval is niets zekerder van haar beloning dan de opgewektheid, ‘want bij haar vallen beloning en handeling samen’. In een noot daarbij volgt dan het citaat. Een soepeler vertaling, van Martin de Haan, luidt: ‘Wie vrolijk is, heeft alle reden om het te zijn, namelijk juist omdat hij het is.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Want de natuur der dingen heeft aan alle levenden een angst meegegeven als hoedster van hun bestaan en hun wezen …
Francis Bacon, geciteerd in Arthur Schopenhauer – Bespiegelingen over levenswijsheid (1851, 1991)
Volgens Schopenhauer is een zekere mate van vreesachtigheid onontbeerlijk om ons in de wereld te handhaven. Hij verwijst onder meer naar de verklaring die Francis Bacon geeft van de terror Panicus. Pan, de gepersonifieerde natuur, heeft ons die angst meegegeven om ons in leven te houden en het kwaad te ontlopen en af te weren. Maar volgens Bacon weet de natuur ‘geen maat te houden’ en bezorgt zij ons ook ‘ijdele en nutteloze’ angstgevoelens, zodat alle wezens (wanneer men er binnenin zou kunnen kijken) helemaal vol zitten met panische schrik, vooral de menselijke.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Moraal preken is makkelijk, moraal funderen moeilijk.
Arthur Schopenhauer in Über den Willen in der Natur (1836)
De dan onbekende filosoof Schopenhauer doet mee aan een prijsvraag over de kwestie wat de bron en de grondslag van de moraal zijn. Hoewel hij de enige kandidaat is, wordt hij niet bekroond, onder meer omdat hij te veel vooraanstaande filosofen beledigt. Dat het Schopenhauer niet aan eigendunk ontbrak, blijkt uit het feit dat hij als motto voor Dat ben jij. Over de grondslag van de moraal dit citaat uit eigen werk kiest. Ja, moraal funderen is moeilijk, maar hij vindt die grondslag in het medelijden met andere levende wezens, omdat wij onszelf daarin herkennen: ‘dat ben jij.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Zelfs de wijze zal pas in allerlaatste instantie de roemzucht laten vallen.
Tacitus
Volgens Arthur Schopenhauer (1788–1860) is ons streven naar roem een aangeboren afwijking. In Bespiegelingen over levenswijsheid legt hij uit hoe je kunt genezen van deze dwaasheid. Om te beginnen moet je je er bewust van zijn, en vervolgens moet je bedenken hoe ‘volstrekt onjuist, verkeerd, bedrieglijk en absurd’ de meeste meningen van andere mensen zijn. Die verdienen dan ook geen enkele aandacht en zijn bovendien vaak ‘ronduit ongunstig’. Als het ons lukt van de roemzucht af te komen, zou dat heel veel ‘gemoedsrust en eveneens een doortastender optreden en een onbevangener houding tot gevolg hebben’.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Uit het feit dat ik niet wil dat mij iets geschiedt, volgt geenszins dat ik het anderen niet moet aandoen.
Arthur Schopenhauer in Dat ben jij – Over de grondslag van de moraal (1840, 2010)
Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris, oftewel: Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet. Dit gezegde wordt wel toegeschreven aan keizer Severus, maar Schopenhauer (1788–1860) vindt het maar een ‘triviale’ stelling. Er wordt immers alleen maar een ‘rechtsplicht’ in uitgedrukt en geen ‘deugdplicht’. Overigens is dat volgens hem gemakkelijk te verhelpen door ‘non’ en ‘ne’ weg te halen. Maar dan blijkt dat het neerkomt op wat Schopenhauer zelf beschouwt als het principe waar alle ethici het eigenlijk over eens zijn: neminem laede, imo omnes, quantum potes juva, oftewel: doe niemand kwaad, maar help iedereen, zoveel je kunt.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Als niets ertoe doet, zou het er ook niet toe moeten doen dat niets ertoe doet.
Irvin D. Yalom in Existential psychotherapy
Een van de levenshoudingen die de existentieel psychotherapeut Irvin D. Yalom soms aantreft bij patiënten is een ‘kosmische visie’. Zij kijken van grote afstand naar het gedoe van de andere mensen, die ook slechts ‘broodkruimels op de rok van het universum’ zijn, en vragen zich af waarom zij zich zo druk maken om nietigheden. Bij sommige filosofen leidt dit ‘globale’ of ‘galactische’ gezichtspunt tot een pessimistische filosofie, zoals bij Arthur Schopenhauer. Hoewel ook Yalom niet gelooft in een zin van het universum, vindt hij dit gebrek aan betrokkenheid toch ook niet gezond. Hij ziet er onder andere een ‘logische inconsistentie’ in. Want als het allemaal niets uitmaakt wat je doet, maakt het ook niet uit dát het niets uitmaakt. En dus hoef je je niet uit het leven terug te trekken, maar kun je er ten volle van genieten.
Tevens verschenen op de Levenskunstkalender © Veen Media
Beleef heden de vraag.
Rainer Maria Rilke in Brieven aan een jonge dichter
Volgens Sigmund Freud stond de dichter Rainer Maria Rilke ‘nogal hulpeloos’ in het leven. Gelukkig was hij intens bevriend met Lou Salomé, voor wie ook Friedrich Nietzsche ooit een grote (onbeantwoorde) liefde koesterde. Zij was Rilkes muze én zorgzame moeder, volgens Freud. Hoewel Rilke in zijn denken overeenkomsten vertoonde met Schopenhauer en Nietzsche, wist hij de dingen niet zo zeker als die twee polemische filosofen.
‘Wees geduldig jegens alles wat nog onduidelijk is in je hart / en probeer van de vragen zelf te genieten. // Zoek heden niet naar de antwoorden, / die kunnen je niet gegeven worden, / want je zou niet in staat zijn ze te beleven. / En je moet juist alles beleven. / Beleef heden de vraag.’
Probeer het eens, zou ik zeggen. Ja en nee heb je.
Tevens verschenen op de Levenskunstkalender © Veen Media
Het bitterste van alle lijden is de ontevredenheid met onszelf.
Arthur Schopenhauer in De kunst om gelukkig te zijn
Als het gaat om ons karakter vergelijkt Schopenhauer ons met gevangen olifanten. Ze gaan dagenlang tekeer, maar als ze eenmaal inzien dat dat vruchteloos is, bieden ze gelaten hun juk aan en zijn ze voor altijd getemd. Een van de leefregels die ons volgens Arthur Schopenhauer gelukkig maakt, is daarom het streven naar zelfkennis. Dat vereist dat we naast onze goede eigenschappen en sterke kanten ook onze gebreken en zwakheden leren kennen. Op basis daarvan kunnen we dan aan de ene kant onze doelen bepalen en aan de andere kant berusten in ‘het onbereikbare’. Want wie zich op die manier niet heeft verzoend met zijn karakterologische beperkingen lijdt het bitterst.
Tevens verschenen op de Levenskunstkalender © Veen Media
Wees geduldig jegens alles wat nog onduidelijk is in je hart.
Rainer Maria Rilke in Brieven aan een jonge dichter (1903–1908, 2012)
Rainer Maria Rilke (1875–1926) wordt beschouwd als een van de belangrijkste lyrische dichters in de Duitse taal. Daarnaast schreef hij veel brieven, waarvan een deel ook in Nederlandse vertaling is verschenen. Rilkes denken toont verwantschap met twee grote filosofen uit zijn tijd, Arthur Schopenhauer en met name Friedrich Nietzsche, met wie hij nog een andere fascinatie deelde. Hij werd namelijk op 22-jarige leeftijd verliefd op Lou Salomé, die ook de grote (onbeantwoorde) liefde in Nietzsches leven was. Lou Salomé leerde later de psychoanalyse kennen van Freud zelf, die bij haar dood schreef: ‘Voor de grote dichter Rainer Maria Rilke, die nogal hulpeloos in het leven stond, is zij zowel muze als zorgzame moeder geweest.’
Anders dan bij Nietzsche, die de vanzelfsprekendheden van het westerse christendom en de wetenschap afwees, maar nieuwe waarheden verkondigde, vraagt Rilke om een andere houding in tijden van onzekerheid: ‘Wees geduldig jegens alles wat nog onduidelijk is in je hart / en probeer van de vragen zelf te genieten. // Zoek heden niet naar de antwoorden, / die kunnen je niet gegeven worden, / want je zou niet in staat zijn ze te beleven. / En je moet juist alles beleven. / Beleef heden de vraag.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Wie verlost wil worden van een kwaad weet altijd wat hij wil; wie wat beters wil dan hij heeft is stekeblind.
Johann Wolfgang von Goethe in Die Wahlverwandtschaften
Schopenhauer citeert in zijn Bespiegelingen over levenswijsheid Goethe als argument in zijn betoog dat het zinloos is om het geluk na te streven. Volgens hem kunnen we ons maar beter richten op het vermijden van lijden. Als we uit een vaag onbehagen naar een beter leven streven, dan hebben we steeds nieuwe zelfhulpboeken en positiviteitsgoeroes nodig om ons bij de arm te nemen naar het geluk. Maar als we pijn hebben of ons ergeren aan iemand, dan weten we precies wat we zouden moeten doen: een pijnstiller nemen of ons uit de voeten maken.
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Bezonnenheid vormt het grootste deel van het geluk
Sophokles geciteerd in Arthur Schopenhauer in De kunst om gelukkig te zijn (2011, p. 25)
Als de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788–1860) zich verspreid in zijn geschriften waagt aan het formuleren van een ‘geluksleer’ dan valt die in twee delen uiteen: regels voor onze houding tegenover onszelf en voor onze houding tegenover anderen. Daaraan voorafgaand moet je volgens hem nog wel nader formuleren waar het geluk, waar die leer toe dient, precies in bestaat:
- opgewektheid, een gelukkig temperament;
- lichamelijke gezondheid, die haast een noodzakelijke voorwaarde is voor 1., en die bevorderd wordt door ‘dagelijks minstens twee uur kwieke beweging in de frisse lucht’;
- geestelijke kalmte (en in dat verband citeert hij Sophokles over de ‘bezonnenheid’);
- (een zeer kleine hoeveelheid) uitwendige goederen, namelijk alleen de volgens Epicurus natuurlijke en noodzakelijke (bijvoorbeeld een minimale hoeveelheid eten en drinken).
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Het is met de rijkdom net als met zeewater: hoe meer je ervan drinkt, hoe dorstiger je ervan wordt.
Arthur Schopenhauer in Bespiegelingen over levenswijsheid (1851)
Volgens Arthur Schopenhauer (1788-1860) is het buitengewoon lastig om te bepalen wat redelijk is om te wensen op het gebied van bezittingen. Volgens hem berust onze tevredenheid in dit verband namelijk niet op een absolute, maar op een relatieve standaard: de ‘verhouding tussen iemands eisen en zijn feitelijke bezit’. Als je je zinnen niet zet op het verkrijgen van bepaalde goederen, dan zul je ze ook niet missen als je ze niet hebt. Maar zelfs wie honderd keer zo veel bezit, kan heel ongelukkig worden omdat hij net dat ene wat hij zo graag wilde niet kan krijgen. Daarom lijken rijken op mensen die zeewater drinken: ze worden alleen maar dorstiger, juist omdat er zoveel wel binnen hun bereik lijkt te liggen. Overigens geldt volgens Schopenhauer hetzelfde voor roem. Wie gewend is dat alle deuren voor hem opengaan omdat hij een beroemde ster is, zal des te ongelukkiger zijn vanwege dat ene luikje wat gesloten blijft.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Het geluk schijnt in vrije tijd te bestaan.
Aristoteles in Ethica Nicomacheia (x, 7)
In zijn Bespiegelingen over levenswijsheid (1851) citeert Arthur Schopenhauer (1788–1860) vaak de grote denkers om zijn ideeën te onderbouwen. Tegenover het schijngeluk van de bezitter van materiële rijkdom plaatst hij degene die ‘innerlijk rijk’ is. Die laatste heeft ‘van buitenaf niets nodig dan een negatief geschenk, namelijk vrije tijd om zijn geestelijke bekwaamheden te vormen en te ontwikkelen, en van zijn rijkdom te kunnen genieten’. Wie ertoe voorbestemd is om het stempel van zijn geest op de mensheid te drukken, zoals Schopenhauer dacht dat voor hem gold, kent eigenlijk maar één geluk: zijn talenten volledig te kunnen ontplooien. Hij kent ook maar één ongeluk: daarin gehinderd te worden. Daarmee is voor de grote geesten vrije tijd evenveel waard als zijzelf waard zijn. Zo prees Socrates de vrije tijd als ‘de mooiste van alle bezittingen’ en zegt Aristoteles ook elders (Politica): ‘Zijn talenten, welke dat ook mogen zijn, ongehinderd te kunnen ontplooien, dat is het eigenlijke geluk.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Zoals de vis zich alleen in het water, de vogel zich alleen in de lucht en de mol zich alleen onder de aarde thuis voelt, zo voelt ieder mens zich slechts thuis in de hem passende atmosfeer.
Arthur Schopenhauer in De kunst om gelukkig te zijn (Ned. vert. 2011)
We moeten dus ‘eerst uit ervaring leren wat we willen en wat we kunnen’, en zo een karakter verwerven. Tot die tijd zullen we steeds weer tegen muren oplopen en met geweld worden teruggeworpen op ons eigen levenspad.
Tevens verschenen op de Levenskunstkalender © Veen Media
Het eerste wat de ervaring te doen staat is ons te bevrijden van de hersenspinsels en onjuiste begrippen die zich in onze jeugd hebben vastgezet.
Arthur Schopenhauer in Bespiegelingen over levenswijsheid (1851, Ned. vert. 1991)
Nu zou het natuurlijk het mooist zijn als je de jeugd hiervoor zou kunnen behoeden. Maar een opvoeding die dat tot doel zou hebben, is volgens Schopenhauer zeer problematisch. Je zou dan de leefwereld van kinderen zeer klein moeten houden en die pas verbreden als ze die helder zouden begrijpen. Een van zijn aanbevelingen voor een dergelijke opvoeding zouden we eventueel wel in de praktijk kunnen brengen. Je moet kinderen dan geen romans laten lezen, maar alleen degelijke biografieën van grote geesten.
Tevens verschenen op de Levenskunstkalender © Veen Media
Wie alles wil zijn, kan niets zijn.
Arthur Schopenhauer in Metaphysik der Sitten (1820)
Als de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788-1860) vijftien jaar is, stelt zijn vader hem voor een duivels dilemma: als Arthur ‘geleerde’ wil worden, en niet koopman zoals zijn vader, dan moet dat maar – maar dan mag hij niet met zijn ouders mee op een lange reis door heel Europa. Het confronteert de jonge denker met zichzelf en met het existentiële dilemma bij uitstek: om te weten wat je moet doen, zou je willen weten wie of wat je bent, maar dat weet je pas als je hebt gekozen.
Als hij later reflecteert op deze situatie, stelt hij vast dat we door iets te kiezen ontelbaar veel andere dingen moeten laten liggen. Mensen die ‘als kinderen’ proberen aan de keuze te ontsnappen door ‘als een dwaallicht’ van het een naar het ander te rennen, zullen nooit echt iets bereiken. De jonge Schopenhauer kiest uiteindelijk voor de reis en vindt zichzelf later terug in opleiding tot koopman. Uiteindelijk maakt de vroege dood van zijn vader de weg vrij voor een leven als filosoof. En omdat zijn vader een goede koopman was, is de erfenis zo groot dat hij voor de filosofie kan leven, zonder dat hij van de filosofie hoeft te leven.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Wijsheid is het hoofdbestanddeel van het geluk. / Een leven in onwetendheid is uiterst aangenaam.
Sophokles in Antigone (1328) / Ajax (550)
In zijn Bespiegelingen over levenswijsheid breekt Arthur Schopenhauer (1788-1860) zich het hoofd over de vraag wie het gelukkigst is. Aan de ene kant heeft iemand die ‘innerlijk rijk’ is verder weinig nodig aan materiële zaken, aanzien of macht. Maar wie intellectueel begaafd is, is ook bijzonder gevoelig voor alle vormen van pijn. En zijn geestelijke grootheid vervreemdt hem van de meeste andere mensen. Daarom zegt men ook wel dat de ‘geestelijk minst bedeelden’ juist het gelukkigst zijn.
Zoals vaak gaat Schopenhauer graag te rade bij de klassieken. En dan stuit hij op diametraal tegenover elkaar liggende uitspraken, zoals die van Sophocles in de twee citaten. Maar ook als je de Bijbel erop naslaat, vind je bijvoorbeeld bij Prediker zowel ‘het leven van de dwaas is erger nog dan de dood’, als ‘want in veel wijsheid is veel verdriet’. Schopenhauer wil daarom het definitieve oordeel over deze kwestie graag aan de lezer overlaten.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Men zal op Schopenhauer moeten teruggrijpen om onze tijd te kunnen verstaan.
Rüdiger Safranski in Arthur Schopenhauer. De woelige jaren van de filosofie (1987)
In zijn voorwoord tot de biografie van de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788-1860) zet Rüdiger Safranski (1945) diens diepgevoelde pessimisme af tegen het optimisme van Immanuel Kant over de Franse Revolutie. Volgens Kant was de Franse Revolutie een historisch fenomeen dat door de mensheid nooit meer vergeten zou worden ‘omdat het in de menselijke natuur een aanleg en een vermogen ten goede aan het licht heeft gebracht’. Hoewel Schopenhauer altijd zijn diepe bewondering voor Kant is blijven uiten, had hij weinig op met diens heilige geloof in ‘de Rede’. Hij beschouwde de Rede als een ‘leerling-verkoopster’ die overal heen loopt waar haar chef, de Wil, haar naartoe stuurt. Zelf waren die lotgevallen van de wil in zijn persoonlijk leven en het leven in het algemeen een ware nachtmerrie. Om zich daartegen te beschermen, zegt Safranski, integreerde hij die nachtmerrie in de kern van zijn filosofie. Want, zo schreef Schopenhauer, ‘een filosofie waarin men tussen de regels door niet de tranen, het geween en tandengeknars en het getier van een algemene wederzijdse uitroeiing hoort, is geen filosofie’.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Vrije tijd zonder studie staat gelijk aan de dood: het betekent voor de mens levend begraven zijn.
In zijn Bespiegelingen over de levenskunst citeert Arthur Schopenhauer (1788–1860) veelvuldig de klassieken, waaronder Seneca (ca. 4 v.Chr.–65 n.Chr.), om zijn betoog te onderbouwen. Volgens Schopenhauer is ons dagelijks leven ‘vervelend en flauw’, tenminste wanneer het niet door hartstochten – tegenwoordig zegt men wel ‘passies’ – wordt beroerd. Het probleem is dat hartstochtelijk leven al gauw op leed uitdraait en voor Schopenhauer is geluk de afwezigheid van lijden (en kan het nooit meer zijn dan dat). Daarom zijn volgens Schopenhauer ‘alleen diegenen gelukkig die naast de voor de diensten aan de wil benodigde hoeveelheid intellect nog een extra dosis hebben meegekregen’. Zij kunnen namelijk daarmee naast hun alledaagse leven ook nog een intellectueel leven leiden, dat hen op een pijnloze manier vermaakt. Vrije tijd alleen is daarvoor niet voldoende, want zonder intellect ga je dan dood van verveling, zoals Seneca stelt. Volgens Schopenhauer beschermt een intellectueel leven niet alleen tegen de verveling, ‘maar ook tegen de verderfelijke gevolgen ervan’: slecht gezelschap en de ‘vele gevaren, ongelukken, verliezen en verspillingen waarmee men wordt geconfronteerd als men zijn geluk geheel en al in de reële wereld zoekt’. Ter illustratie verwijst Schopenhauer naar zijn eigen filosofie: die heeft hem nooit iets opgeleverd, maar wel veel ‘bespaard’.
Positief en volkomen geluk is onmogelijk, alleen een relatief minder pijnlijke toestand mag worden verwacht.
Als de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788–1860) zelf zijn plan voor een ‘eudaimonologie’, een geluksleer, had uitgevoerd dan was dit zijn eerste stelling geweest. Nu is dat achteraf gebeurd in de vorm van vijftig leefregels die Arthur Volpi ontleende aan het gepubliceerde en ongepubliceerde werk van de aartspessimist.
Het besef dat een ‘relatief minder pijnlijke toestand’ de hoogst haalbare vorm van geluk is, draagt volgens Schopenhauer zelf ook bij tot meer welzijn. Daar hoort dan nog het tweede besef bij: de middelen om die toestand te bereiken, liggen slechts ‘in heel beperkte mate in onze macht’.
Zijn geluksleer zou dan in twee delen uiteengevallen zijn: regels voor onze houding tegenover onszelf en voor onze houding tegenover anderen. Daaraan voorafgaand moest nog het doel worden geformuleerd: waarin bestaat het mogelijke menselijke geluk? Zijn antwoord, in het kort:
1. opgewektheid, een gelukkig temperament;
2. lichamelijke gezondheid, die haast een noodzakelijke voorwaarde is voor 1., en die bevorderd wordt door ‘dagelijks minstens twee uur kwieke beweging in de frisse lucht’;
3. geestelijke kalmte (‘Bezonnenheid vormt het grootste deel van het geluk’ – Sophocles);
4. (een zeer kleine hoeveelheid) uitwendige goederen, namelijk alleen de volgens Epicurus natuurlijke en noodzakelijke.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Sapere aude – heb de moed om wijs te zijn
Letterlijk betekent de uitspraak sapere aude van de Romeinse dichter Horatius (65–8 v.Chr.) ‘durf te weten’. Deze aansporing nam Immanuel Kant over in zijn programmatische Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung? (1784). Daarmee werd het het motto van de Verlichting. Voor Kant ging het erom dat de mens zijn onmondigheid liet varen en niet meer alles aannam waarvan de autoriteiten uit heden en verleden zeiden dat het waar was. De vertaling ‘heb de moed om wijs te zijn’ is ontleend aan Friedrich Schiller die het een ‘veelbetekenende uitdrukking’ van een ‘oude wijze’ noemt.
Zelf denken en kennis vergaren, en je niet op anderen verlaten, maakt je wel eenzaam. Volgens de Duitse filosoof Schopenhauer in Bespiegelingen over levenswijsheid wordt de moed om ‘eigenwijs’ te zijn met het klimmen der jaren echter steeds ‘gemakkelijker en vanzelfsprekender’. Hij ziet het als het lot van ‘alle superieure geesten’ dat ze eenzaam zijn. Maar ‘als men boven de zestig komt, is de hang naar eenzaamheid ronduit natuurlijk’.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Het zekerste middel om niet heel ongelukkig te worden is niet te verlangen heel gelukkig te worden.
Met dit citaat begint ‘Leefregel 36’ in het door Franco Volpi samengestelde boekje met verspreide uitspraken van de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788–1860) over de kunst van het gelukkig worden. Volgens deze pessimistische wijsgeer wordt onze wereld gekenmerkt door pijn en lijden, en geluk is voor hem vooral de (altijd tijdelijke) afwezigheid van ongeluk.
Een van de manieren waarop wij zelf van invloed zijn op ons geluk is het temperen van ons verlangen ernaar. Juist het ‘verwoede streven naar geluk trekt het meeste ongeluk aan’. Het bescheiden afstemmen van onze aanspraken op genot, bezit, aanzien en eer op onze middelen om die te verwerven, is ‘het zekerste middel om ongeluk te ontlopen’. Schopenhauer citeert met instemming de Romeinse dichter Horatius (65–8 v.Chr.):
‘Wie het gulden midden kiest
die houdt zich zeker verre van de vuiligheid van de vermolmde hut,
maar ook, in bescheidenheid, van de jaloers makende pracht en praal van het koninklijk slot’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Elke van de talrijke zelfmoorden ten gevolge van een ongelukkige liefde vormt een duidelijk bewijs voor de ondeugdelijkheid van de theorie die beweert dat een grote liefde alleen wordt opgewekt om hoe dan ook het vereiste nageslacht voort te brengen, dat
Vladimir Solovjov in De betekenis van de liefde (1892-1894)
… de tijd, de bondgenoot van de waarheid …
Arthur Schopenhauer in Dat ben jij – Over de grondslag van de moraal (1841)
Als Schopenhauer filosofeert over seks, vormen de wereld en hijzelf de grondstof; als de academische filosofen filosoferen, vormt Schopenhauer de grondstof.
Machteld Allan, inleiding tot Hoe te beminnen – Filosofen over seks (2007)
Schopenhauer zelf verbaasde zich er al over dat zo weinig filosofen zich bezighielden met zo’n belangrijk verschijnsel als de seksualiteit. Machteld Allan (1964) vindt na Plato (Alcibiades’ toespraak uit het Symposium) alleen nog wat bij Lucretius en Kant (over het huwelijksrecht en over ‘de plicht jegens je lichaam inzake de geslachtelijke lust’). Sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw is er weliswaar een aparte discipline ontstaan met een echte Society for the Philosophy of Sex and Love, maar het verschil tussen deze ‘seksfilosofen’ en iemand als Schopenhauer is groot. Net als veel andere filosofie van tegenwoordig is dit volgens haar een typisch wetenschappelijke specialisatie geworden, terwijl seks bij Schopenhauer een substantieel onderdeel is van zijn integrale filosofie.
Zelfs kennis moet de mode volgen, en waar zij niet van pas komt, onwetendheid voorwenden.
Baltasar Gracián in Handorakel en kunst van de verstandigheid (1647)
Neminem laede, imo omnes, quantum potes juva. [Doe niemand kwaad, maar help iedereen, zoveel je kunt.]
Arthur Schopenhauer in Dat ben jij. Over de grondslag van de moraal (1840)
- 1
- 2
- Volgende »