Von Foerster

Als we meneer X een schilderij laten zien dat hij obsceen noemt, weten we heel wat over meneer X, maar heel weinig over het schilderij.

Heinz von Foerster in ‘Perception of the Future and the Future of Perception’ (1971)

Volgens Von Foerster heeft het verstrekkende consequenties dat we in het dagelijks leven voortdurend relaties en predicaten door elkaar halen. Onze moeders maken gebruik van de semantische ambiguïteit van het woordje ‘is’ door ons te vertellen dat spinazie goed is alsof dat daar hetzelfde betekent als in ‘spinazie is groen’. Maar in het eerste geval betreft het een relatie (tussen de chemie van spinazie en degene die die eet) en in het tweede geval om een predicaat. Bij ‘obsceniteit’ gaat het ook om een relatie en niet om iets wat wezenlijk behoort tot bijvoorbeeld een afbeelding. Niet alleen beauty is in the eye of the beholder.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Een hypothese die zowel voor A als voor B geldig is, wordt verworpen als zij niet ook voor A en B samen geldt.

Heinz von Foerster in Entdecken oder Erfinden (1985)

Een van de klassieke problemen van de filosofie is, hoe wij ervan uit mogen gaan dat er buiten onze geest iets bestaat: het zogenaamde solipsismeprobleem. Wittgenstein schreef in zijn Tractatus dat het solipsisme helemaal juist is, je kunt het alleen niet zeggen (want tegen wie zou je dat moeten doen?), het ‘toont’ zich. Dan kun je je vervolgens natuurlijk weer afvragen aan wie dat zich toont.
Een neef van Wittgenstein, de Oostenrijks-Amerikaans fysicus en cyberneticus Heinz von Foerster (1911–2002) kiest een andere invalshoek om het solipsisme te bestrijden. Volgens hem is de stelling in het citaat een logische vooronderstelling van Einsteins relativiteitstheorie. Volgens deze stelling kunnen twee mensen wel het solipsisme aanhangen, maar niet tegelijk. Op basis hiervan gaat Von Foerster nog een stap verder: wij ‘ontstaan’ door elkaar. ‘Daarom is het weet hebben van de ander (weet hebben van) mijn ge-weten.’

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Handel steeds zo dat het aantal keuzemogelijkheden groter wordt!

Heinz von Foerster in Über das Konstruieren von Möglichkeiten (1973, p. 49)

De Oostenrijks-Amerikaanse fysicus en cyberneticus Heinz von Foerster was een neef van Ludwig Wittgenstein. Hij werd in 1911 geboren in Wenen en stierf in 2002 in Pescadero, Californië. Hij formuleerde zijn ‘ethische imperatief’ in aansluiting op de categorische imperatief van Immanuel Kant. Volgens Von Foerster gaat het erom de activiteiten van anderen niet in te perken, maar je zo te gedragen dat de vrijheid van anderen en de gemeenschap groter wordt. Hoe groter de vrijheid, hoe groter het aantal keuzemogelijkheden, en des te groter de kans dat mensen ook de verantwoordelijkheid voor hun handelingen op zich nemen. ‘Alleen wie vrij is, en dus ook altijd anders kan handelen, kan verantwoordelijk handelen’ (in Heinz von Foerster/Bernhard Pörksen: Wahrheit ist die Erfindung eines Lügners: Gespräche für Skeptiker, 1999, p. 25).

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Zoekt gij inzicht, leer dan te handelen.

Heinz von Foerster in Das Konstruieren einer Wirklichkeit (1981)

Deze bijzondere wetenschapper werd in 1911 geboren in Wenen als Heinz von Förster. Vanaf 1949 woonde en werkte hij vooral in Amerika. Hij overleed in Californië in 2002. Von Foerster was opgeleid als natuurkundige, maar is vooral bekend geworden als een van de grondleggers van de cybernetica, en dan met name van die interessante studie van zelfverwijzende processen die (door hem) ‘cybernetica van de cybernetica’ werd genoemd. Hij vertelde zelf dat zijn oom Ludwig – die altijd van die lekkere chocolade had – ooit aan hem vroeg wat hij later wilde worden. Hij antwoordde ‘natuuronderzoeker’. ‘Aha,’ zei zijn oom, ‘dan moet je wel heel veel weten’. De kleine Heinz zei brutaal: ‘Ja, ik weet heel veel.’ De reactie van zijn oom begreep hij naar eigen zeggen pas werkelijk een beetje toen hij zelf kinderen en kleinkinderen had gehad: ‘Misschien weet je inderdaad heel veel, maar je weet niet hoezeer je gelijk hebt.’ Toen hij later als eenentwintigjarige aan de universiteit onder de indruk raakte van de Tractatus Logico-Philosophicus van ene Wittgenstein drong het langzaam tot hem door dat zijn oom Ludwig en de auteur daarvan een en dezelfde persoon waren.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media

Het luiden van de bel was een prikkel voor Pavlov, maar niet voor de hond.

Heinz von Foerster in Entdecken oder Erfinden. Wie läβt sich Verstehen verstehen? (1985)

De Russische fysioloog en psycholoog Ivan Petrovitsj Pavlov (1849–1936) was behalve vanwege zijn experimenten met klassieke conditionering ook beroemd om zijn uitvoerige en precieze laboratoriumprotocollen. De Poolse experimentele psycholoog Jerzy Konorski heeft die protocollen gebruikt om te proberen Pavlovs onderzoek naar de geconditioneerde reflex te herhalen. Zoals bekend toonde Pavlov aan dat een hond die steeds te eten kreeg als er eerst een geluid klonk, na verloop van tijd al begon te watertanden als hij alleen dat geluid hoorde. Konorski volgde precies de beschrijving van het onderzoek, maar op het moment dat een assistent het geluid wilde maken, bleek Konorski de klepel uit de bel gehaald te hebben. Het geluid volgde dus niet, maar toch begon de hond te speekselen! Konorski concludeerde dat het geluid een stimulus voor Pavlov was en niet voor de hond.

Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media