Gedachten
Een goed aforisme is te hard voor de tand des tijds en wordt in geen millennia verteerd, al dient het elke tijd tot voeding.
Friedrich Nietzsche in Menselijk, al te menselijk (1878, 1980)
Volgens Irvin D. Yalom is Friedrich Nietzsche de ‘grootste aforist aller tijden’. Hij schreef ook een (fictief) boek waarin Nietzsche een van de hoofdpersonages is: Nietzsches tranen. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat hij ook Nietzsche citeert als het gaat om een kernachtige omschrijving van wat een aforisme is (zie het citaat). Daar voegt Nietzsche nog aan toe dat het aldus de grote paradox van de literatuur is: ‘het onvergankelijke te midden van het veranderende, het voedsel dat geen aanzien zal kwijtraken, zoals zout, en nooit zijn smaak verliest.’
Volgens Yalom kunnen we daarom onze angsten, en met name die voor de dood, onder meer te lijf gaan met pakkende gedachten van een groot denker. Deels komt dat doordat we troost vinden in de ontdekking dat grote geesten hebben geworsteld met dezelfde zorgen als wij, deels omdat ze laten zien dat wanhoop in kunst kan worden omgezet.
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Objectiviteit is noch een toestand van de wereld noch een geestestoestand, maar het resultaat van een goed in stand gehouden openbaar leven.
Bruno Latour in Oog in oog met Gaia (2015, vertaling 2017)
Wetenschapsantropoloog Bruno Latour onderzoekt westerse wetenschappers zoals cultureel antropologen ooit ‘primitieve stammen’ bestudeerden. In Laboratory life liet hij zien hoe een wetenschappelijk onderzoeksinstituut ‘feiten’ produceert. Sindsdien moest hij zich altijd verdedigen tegen de beschuldiging dat hij een relativist was, iemand die niet ‘geloofde’ in de feiten. De epistemologie vond immers dat de moderne empirische wetenschap de enige manier was om ware uitspraken te doen over de werkelijkheid. En daarmee leek zij de wetenschap te beschermen tegen bijvoorbeeld politieke beïnvloeding. Maar inmiddels slaan klimaatontkenners en andere obscurantisten de wetenschap om de oren met die ‘mythe van de wetenschap’. Duizenden wetenschappers komen op basis van talloze metingen op onnoemelijk veel plekken en gedurende lange tijd tot een model waarvan zij gezamenlijk vaststellen dat dat met 98% zekerheid de menselijke invloed op de klimaatverandering aantoont. Maar een klimaatontkenner hoeft dan alleen maar te zeggen: ‘Dan is het dus niet objectief waar!’ Volgens Latour is objectiviteit echter iets anders: al die leden van het klimaatpanel hebben rekening gehouden met alle mogelijke tegenwerpingen (of objecties), en dat is ‘de enige bekende manier om een propositie in een feit te veranderen’. Daarom moeten wij de wetenschap als institutie beschermen als onderdeel van een ‘goed in stand gehouden openbaar leven’.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Zolang er het stille midden is dat weerstand biedt aan wij-zijdenken is er ook ergens in de samenleving rust en vrede.
Bart Brandsma in Vrij Nederland (8 januari 2019)
Filosoof Bart Brandsma adviseert onder meer burgemeesters, officieren van justitie, politiemensen en radicaliseringsexperts in binnen- en buitenland over hoe je het best kunt omgaan met polarisatie in het maatschappelijk debat. Overigens is hij niet tégen polarisatie: je hebt activisten nodig om de samenleving verder te brengen. Maar tegenwoordig lijkt er sprake van ‘polarisatiedruk’: wie niet voor ons is, is tegen ons. En doordat de media vooral belang hebben bij reuring, zorgen zij 24/7 voor brandstof voor polarisatie. Met name de mensen in wat Brandsma ‘het stillen midden’ noemt, hebben hier last van. Een deel van die mensen wil helemaal niet kiezen, maar is betrokken en genuanceerd, en voelt zich doodongelukkig bij de situatie. Een ander deel is onverschillig, wat volgens Brandsma ook niet alleen maar slecht is. ‘Veel mensen hebben andere dingen aan hun hoofd dan de vraag of ze privileges hebben omdat ze wit zijn of dat er vluchtelingen naar Nederland komen.’ Wat hij de ‘pushers’, de aanjagers, van het debat noemt en hun supporters, de ‘joiners’, nemen dat het stille midden kwalijk. Voor bestuurders is het juist belangrijk om in het midden te gaan staan en het stille midden te versterken. Dat doe je door niet mee te gaan in het praten in termen van identiteiten (bijv. racisten versus gutmenschen), maar de vraag aan de orde te stellen die aan de polen ten grondslag ligt, bijvoorbeeld: in welk land willen wij leven?
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Ook een mens is, in zijn eentje, in zekere zin ‘een groep mensen verbonden door een idee’.
Jos Kessels in De jacht op een idee. Visie, strategie, filosofie (2009)
Om mensen ertoe te brengen samen iets te ondernemen moet je volgens organisatiefilosoof Jos Kessels (1948) een idee formuleren, een visie, doel of ambitie. Een idee maakt een organisatie levend en geeft haar energie. Daartoe moet een idee wel zowel helder zijn, om kracht te hebben, als rechtmatig of legitiem, want anders heeft het geen gezag.
Maar ook individuele mensen hebben ideeën nodig. Volgens Kessels ben je een verzameling persoonlijkheden bijeengehouden en geïntegreerd door ‘de idee van een ik, een vermoeden van wie je eigenlijk, in wezen bent’. Als dat besef van een identiteit op grond van een idee ontbreekt, ben je geen mens uit één stuk meer, maar een gefragmenteerd geheel. En dan wordt het erg lastig om tot een handeling te komen, want je mist dan ‘samenhang, betekenis en richting’. Net als een organisatie moet je dan misschien maar eens ‘de hei op’ voor een visieontwikkelingstraject, zodat je weer met je zelf verbonden raakt en de zin en het doel van je leven helder krijgt.
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Bezonnenheid vormt het grootste deel van het geluk
Sophokles geciteerd in Arthur Schopenhauer in De kunst om gelukkig te zijn (2011, p. 25)
Als de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788–1860) zich verspreid in zijn geschriften waagt aan het formuleren van een ‘geluksleer’ dan valt die in twee delen uiteen: regels voor onze houding tegenover onszelf en voor onze houding tegenover anderen. Daaraan voorafgaand moet je volgens hem nog wel nader formuleren waar het geluk, waar die leer toe dient, precies in bestaat:
- opgewektheid, een gelukkig temperament;
- lichamelijke gezondheid, die haast een noodzakelijke voorwaarde is voor 1., en die bevorderd wordt door ‘dagelijks minstens twee uur kwieke beweging in de frisse lucht’;
- geestelijke kalmte (en in dat verband citeert hij Sophokles over de ‘bezonnenheid’);
- (een zeer kleine hoeveelheid) uitwendige goederen, namelijk alleen de volgens Epicurus natuurlijke en noodzakelijke (bijvoorbeeld een minimale hoeveelheid eten en drinken).
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
De droom is de drager van de diepste menselijke betekenissen … doordat hij de oorspronkelijke vrijheid van de mens aan het licht brengt.
Michel Foucault in de inleiding bij Ludwig Binswanger, Traum und Existenz (1954)
Ludwig Binswanger was de bekendste vertegenwoordiger van een wijdvertakte Zwitserse psychiaterfamilie. In zijn werk verbond hij de toen dominante psychoanalyse met de existentiefilosofie. Daarbij was hij sterk beïnvloed door Martin Heidegger die de menselijke levensvorm duidde als Dasein of ‘erzijn’. Binswanger noemde zijn vorm van psychotherapie daarom Daseinsanalyse. In het voorwoord van Binswangers boek over de droom, neemt de dan nog onbekende filosoof Michel Foucault ook duidelijk afstand van de psychoanalyse. Volgens deze benadering kwamen in dromen op verhulde wijze onze diepste (erotische) wensen naar buiten, die veel van ons gedrag bepalen. Maar volgens Foucault brengt de droom niet onze gebondenheid aan de driften ‘en de verborgen mechanismen en onmenselijke raderwerken’ aan het licht, maar juist onze oorspronkelijke vrijheid. In de droom is immers onze geest niet gebonden aan de beperkingen van de werkelijkheid: we kunnen er iedereen ontmoeten, levenden en doden, en doen wat kan én niet kan. Wat je uiteindelijk droomt, zegt natuurlijk wel van alles over wat jij van je bestaan maakt …
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Niet enkel voortplanten zul jij je, maar ook omhoog! En moge jou daarbij helpen de lusthof van het huwelijk.
Friedrich Nietzsche in Aldus sprak Zarathoestra (1883-1885)
In het lied Van kind en huwelijk in deel 1 van Aldus sprak Zarathoestra: een boek voor allen en voor niemand waagt de profeet zich aan ‘de rol van levensadviseur voor hogere mensen’ (Sloterdijk). Volgens hem wens je als je jong bent voor jezelf kind en huwelijk, maar hij vindt dat je je dan af moet vragen: ‘Ben jij een mens die zich een kind mag wensen? Ben jij de zegevierende, de zelfbedwinger, de gebieder der zinnen, de meester over je deugden.’ Blijkbaar is volgens Zarathoestra alleen de hogere mens (vaak onvertaald gelaten als Übermensch) gerechtigd om kinderen te krijgen. Als je nog jong bent, word je dus geacht je eerst ‘omhoog te planten’ voor je je ‘voort gaat planten’. Daarbij kan het ‘lusthof van het huwelijk’ je helpen om uiteindelijk jezelf tot een scheppende te scheppen, waarna je een nieuw schepsel op de wereld mag zetten. ‘Huwelijk: zo noem ik de wil om getweeën het ene te scheppen, dat meer is dan wie het schiepen.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Beschouw elke dag als een leven op zichzelf.
Seneca in Epistulae, ep. 101, par. 10
Volgens Seneca heeft het geen enkele zin om plannen te maken, want ‘elke dag en elk uur openbaart ons dat we niets voorstellen’. Hij geeft het voorbeeld van Cornelius Senecio, een voornaam en kundig Romeins edelman. Hij was rijk aan het worden, maar leefde eenvoudig en lette op zijn gezondheid. Op zekere dag had hij urenlang, tot laat in de avond, aan het bed gezeten van een vriend die ernstig ziek was. Na wat gegeten te hebben kreeg hij echter een zware aanval van angina, die hem noodlottig werd. Dus nadat hij ‘alle plichten van een deugdzaam en gezond mens had volbracht’, zegt Seneca, ‘stierf hij’. Dat betekent, schrijft hij aan Lucilius, dat het dwaas is om van alles van tevoren te plannen, want ‘we zijn niet eens de eigenaar van de dag van morgen’. Daarom moeten we volgens hem elke dag als een leven op zichzelf zien. Als je je aldus voorbereidt op wat komen gaat en zorgt dat je dagelijks leven telkens een afgerond geheel is, vind je gemoedsrust.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Empathie haalt de horizon erg dichtbij, verzet zich tegen abstractie en is volstrekt niet gericht op kwantitatieve aspecten’
Paul Bloom in ‘The baby in the well: the case against empathy’, in The New Yorker, 20 mei 2013 (geciteerd in Kampers & Ruiter, Filosoferen aan de keukentafel, 2015)
Uit onderzoek blijkt dat ook veel diersoorten in staat zijn tot empathie, maar het wordt vaak gezien als een typisch menselijk vermogen dat een belangrijke rol speelt bij ons geweten of moreel bewustzijn. Men denkt dat dit vermogen samenhangt met zogenaamde spiegelneuronen: hersencellen die ‘vuren’ als we een ander mens een handeling zien uitvoeren of iets zien overkomen. Het blijkt ook dat empathie alleen optreedt wanneer we ook een concreet beeld van een ander hebben. Psychologen vroegen aan de ene groep mensen hoeveel ze wilden bijdragen aan een medicijn dat het leven van één kind zou redden en een andere groep hoeveel om acht kinderen te redden. Dat was ongeveer evenveel. Als je mensen in de eerste groep echter een naam en leeftijd van het kind gaf, werd er voor dat ene kind veel meer geld gegeven dan voor acht anonieme. Paul Bloom vindt dat empathie daarom een paar minder gelukkige eigenschappen heeft. Om tot een rechtvaardig oordeel te komen over een dergelijke situatie moet je je horizon verbreden, abstraheren van een concreet geval en rekening houden met kwantitatieve aspecten.
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Het is met de rijkdom net als met zeewater: hoe meer je ervan drinkt, hoe dorstiger je ervan wordt.
Arthur Schopenhauer in Bespiegelingen over levenswijsheid (1851)
Volgens Arthur Schopenhauer (1788-1860) is het buitengewoon lastig om te bepalen wat redelijk is om te wensen op het gebied van bezittingen. Volgens hem berust onze tevredenheid in dit verband namelijk niet op een absolute, maar op een relatieve standaard: de ‘verhouding tussen iemands eisen en zijn feitelijke bezit’. Als je je zinnen niet zet op het verkrijgen van bepaalde goederen, dan zul je ze ook niet missen als je ze niet hebt. Maar zelfs wie honderd keer zo veel bezit, kan heel ongelukkig worden omdat hij net dat ene wat hij zo graag wilde niet kan krijgen. Daarom lijken rijken op mensen die zeewater drinken: ze worden alleen maar dorstiger, juist omdat er zoveel wel binnen hun bereik lijkt te liggen. Overigens geldt volgens Schopenhauer hetzelfde voor roem. Wie gewend is dat alle deuren voor hem opengaan omdat hij een beroemde ster is, zal des te ongelukkiger zijn vanwege dat ene luikje wat gesloten blijft.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Stel dat we elkaar over een jaar weer ontmoeten …
Irvin D. Yalom in Yalom’s Cure
In de documentaire Yalom’s Cure vertelt de existentieel psychotherapeut en romanschrijver Irvin D. Yalom dat hij in zijn therapieën soms de volgende oefening gebruikt: ‘Zet een lijn op papier. Het ene uiteinde is je geboorte en het andere je dood. Waar ben je nu?’
Voor sommige mensen is dat schokkend, maar het helpt ons om te beseffen dat er een programma, tijdrooster (schedule) is. En wat voelen we als we terugkijken op ons leven? De meeste mensen hebben wel ergens spijt van. Maar sommige mensen zitten vol spijt over de dingen die ze in hun leven hebben gedaan, of juist hebben nagelaten! Dat geeft Yalom een therapeutische insteek/hefboom en hij vraagt: ‘Stel dat we elkaar over een jaar weer ontmoeten, wat zou je dan gedaan kunnen hebben om dan geen berouw te hebben over dit jaar.’
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Je kunt het leven niet op het spel zetten als een dobbelsteen die je weer opgooit.
Antiphon
Antiphon geldt wel als de eerste psychotherapeut, omdat van hem wordt gezegd dat hij een schild op zijn huis liet aanbrengen waarop hij claimde dat hij ‘gekwelden’ met woorden kon genezen. Er is niet bekend hoe hij dat precies deed, maar uit de enkele fragmenten van zijn geschriften die bewaard zijn gebleven, blijkt wel zijn wijsheid en psychologisch inzicht. Zo stelt hij vast dat er mensen zijn ‘die niet hun eigen leven leiden’, maar bij wie het is alsof zij zich met veel geestdrift voorbereiden op een ander leven, waarvan niet duidelijk is welk leven dan wel. Terwijl ze dat doen, zegt Antiphon, gaat de tijd verder en is hun huidige leven voorbij. Misschien moeten we de voorstanders van ‘een leven lang leren’ af en toe vragen: waarvoor eigenlijk?
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Het geluk schijnt in vrije tijd te bestaan.
Aristoteles in Ethica Nicomacheia (x, 7)
In zijn Bespiegelingen over levenswijsheid (1851) citeert Arthur Schopenhauer (1788–1860) vaak de grote denkers om zijn ideeën te onderbouwen. Tegenover het schijngeluk van de bezitter van materiële rijkdom plaatst hij degene die ‘innerlijk rijk’ is. Die laatste heeft ‘van buitenaf niets nodig dan een negatief geschenk, namelijk vrije tijd om zijn geestelijke bekwaamheden te vormen en te ontwikkelen, en van zijn rijkdom te kunnen genieten’. Wie ertoe voorbestemd is om het stempel van zijn geest op de mensheid te drukken, zoals Schopenhauer dacht dat voor hem gold, kent eigenlijk maar één geluk: zijn talenten volledig te kunnen ontplooien. Hij kent ook maar één ongeluk: daarin gehinderd te worden. Daarmee is voor de grote geesten vrije tijd evenveel waard als zijzelf waard zijn. Zo prees Socrates de vrije tijd als ‘de mooiste van alle bezittingen’ en zegt Aristoteles ook elders (Politica): ‘Zijn talenten, welke dat ook mogen zijn, ongehinderd te kunnen ontplooien, dat is het eigenlijke geluk.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
De geneeskunde geneest ziekten van het lichaam, wijsheid bevrijdt de ziel van de hartstochten.
Democritus
Zowel de stoïcijnse filosoof Seneca als een criticaster van het stoïcisme als Plutarchus verwijzen in hun werk naar een tekst van de presocratische filosoof Democritus die zou gaan over euthumia, oftewel ‘het goede humeur van de ziel’. Dit vreugdevolle leven zocht Democritus in een evenwichtige toestand van de ziel. Alleen een kind kent ‘buitensporige verlangens’, maar een volwassene past zijn handelingen aan aan zijn mogelijkheden. De beheersing die daarvoor nodig is, ontleen je aan zelfkennis (je beperkingen kennen). En dat levert ook wat op, want ‘door weinig te verlangen, maakt een arm mens zichzelf rijk’.
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Erkent ge ook een absolute idee op zichzelf van, laten we zeggen, het Rechtvaardige, het Schone, het Goede en al zulke dingen meer?
Parmenides tegen Socrates in de dialoog van Plato Parmenides
Een van de bekendste ideeën van Plato is zijn zogenaamde Ideeënleer. Die naam is overigens misleidend, want het gaat niet om iets wat in ons hoofd zit. Het gaat om het begrip idea, dat ‘gestalte’ of ‘aanblik’ betekent. De algemene gedachte is dat de kenmerken van de dingen die wij waarnemen als het ware zwakke afspiegelingen zijn van eeuwig bestaande Ideeën, of liever: Vormen. Zo is een paard dat je in de wei ziet staan een onvolmaakte manifestatie van het Paard of de Paardheid.
In de dialoog waarin onder meer Parmenides met Socrates in gesprek is over deze Ideeënleer brengt hij Socrates toch even in verlegenheid door te vragen of er naast het Goede en het Schone ook absolute ideeën zijn van ‘haar, slijk, vuil of iets anders zonder enige waarde of belang’. Maar uiteindelijk heeft Socrates tot de conclusie moeten komen, dat die dingen alleen maar dat zijn wat we zien. ‘Menen dat ook daarvan een Idee bestaat, zou, vrees ik, al te buitenissig zijn.’ Toch heeft Socrates weinig andere argumenten om dit onderscheid te maken dan dat hij bang is ‘in een afgrond van haarkloverijen’ terecht te komen en daarin de dood te vinden.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Het besef dat al onze ervaringen gedoemd zijn verloren te raken is de aangewezen manier om het leven naar waarde te schatten, mededogen met anderen te voelen en diepe liefde te koesteren.
Irvin D. Yalom in Tegen de zon inkijken (2008)
Mede door zijn studie van de filosofie komt de psychiater en existentieel psychotherapeut Irvin D. Yalom tot de conclusie dat ieder mens zijn houding moet bepalen ten opzichte van vier fundamentele ‘levenszorgen’: sterfelijkheid, vrijheid/verantwoordelijkheid, isolement en zinloosheid. Zelf heeft Yalom het meest last van doodsangst. Op latere leeftijd verzamelt hij in Tegen de zon inkijken (2008) alle manieren die hij in de loop der jaren heeft gebruikt om die te bezweren.
Uiteindelijk meent hij dat het besef dat we sterfelijk zijn weliswaar zeer beangstigend kan zijn, maar dat we dat besef juist niet moeten onderdrukken. Door dat besef kunnen we ‘die duisternis met onze levensvonk laten versmelten, en het zal ons leven zo lang we dat nog hebben alleen maar krachtiger maken’. Onder meer in de steungroepen van terminale patiënten, die hij jarenlang begeleidde, heeft hij ervaren dat mensen nog laat in hun leven aanzienlijke positieve veranderen kunnen doormaken. ‘Het is nooit te laat. Je bent nooit te oud.’
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Therapieën reflecteren, en worden gevormd door, de pathologie die zij moeten behandelen.
Irvin D. Yalom in Existential Psychotherapy (1980)
Als je de geschiedenis van de psychotherapie bekijkt, zie je dat de manier waarop therapeuten hun patiënten helpen radicaal is veranderd. De laatste jaren spreken veel therapeuten zelfs liever over ‘cliënten’, om te laten zien dat ze het ‘medische model’ hebben verlaten. Een andere grote verandering deed zich al voor in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. De nadruk kwam steeds meer te liggen op eigen verantwoordelijkheid, en dat is geen toeval, volgens de Amerikaanse existentiële psychotherapeut en romanschrijver Irvin D. Yalom (1931). De moderne psychotherapie ontstond in het Wenen van het eind van de 19de eeuw, in de victoriaanse cultuur van seksuele verdringing, een strikte maatschappelijke orde, aparte werelden voor vrouwen en mannen en een nadruk op zedelijke wilskracht. Freud zag dat die onderdrukking van natuurlijke neigingen schadelijk voor de ziel was. Maar in onze hedendaagse samenleving is dát niet meer het probleem. De mens van nu moet leren omgaan met de enorme vrijheid, keuzestress en zingeving als alle mogelijkheden voor je open liggen. Dat leidt tot hele andere gesprekken in de spreekkamer.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Moral distress treedt op wanneer men weet wat juist is om te doen, maar institutionele beperkingen het haast onmogelijk maken om de juiste wijze van handelen na te streven
Andrew Jameton (1984). Nursing practice: the ethical issues. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall (p. 6)
Er is niet echt een goede vertaling beschikbaar van de term ‘moral distress’ en daarom wordt die vaak onvertaald gelaten. In feite gaat het om ‘lijdensdruk’ van morele aard. Het is iets waar vooral mensen in de zorg last van kunnen hebben en wat hen ook ‘echt’ ziek kan maken. Het treedt bijvoorbeeld op wanneer je weet dat je betere zorg zou moeten geven of meer tijd aan iemand zou moeten besteden, maar daar door het beleid van de organisatie of de overheid geen mogelijkheden toe ziet. In hun Handleiding moreel beraad: praktische gids voor zorgprofessionals (2012, p. 14) suggereren Menno de Bree en Eite Veening dat een moreel beraad dit morele leed wellicht kan verminderen. Door op systematische wijze met elkaar in gesprek te gaan over morele praktijkkwesties en die te analyseren, te doordenken en te bespreken kun je proberen tot een voor de praktijk werkbare oplossing te komen.
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Het probleem van de democratie ligt bij de kiezers.
Jason Brennan in Against democracy (2017)
In de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 vroeg de Volkskrant een groot aantal wetenschappers uit verschillende vakgebieden hoe zij de democratie zouden verbeteren. Politiek filosoof Jason Brennan pleitte voor een zwaardere stem voor geïnformeerde kiezers. Het probleem van de democratie ligt volgens hem namelijk bij de kiezers, want die zijn zeer slecht op de hoogte van zaken van beleid en bestuur.
In onze democratie ontbreekt er een prikkel om je beter te informeren, omdat je individuele stem toch nauwelijks verschil maakt. Volgens Brennan is het nog erger: ‘democratie moedigt ons aan om in bizarre collectieve fantasieën te geloven’, zoals dat we ‘probleemloos in staat zijn om een ontwikkelingsland binnen te vallen om er een democratie op te zetten’.
Hoewel Brennan het een morele plicht van het electoraat vindt om zich te laten informeren, kun je er ook consequenties aan verbinden. We zouden een soort basisexamentje moeten afleggen met vragen als: wie is de premier, wat is het werkloosheidspercentage en welk bedrag wordt besteed aan zorg. Wie het antwoord weet op die vragen zou dan meer stemrecht hebben.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Er bestaat geen tijd op zichzelf, noch ruimte op zichzelf, er zijn net zoveel ruimtes en tijden als er individuen zijn.
Ludwig Binswanger in ‘Existential analysis and psychotherapy’ (1956)
Pas na verloop van tijd ontdekte de Amerikaanse psychiater Irvin D. Yalom dat er in Europa al een aantal kritische collega’s waren die een existentiële wending voorstonden in hun vakgebied dat werd gedomineerd door de freudiaanse psychoanalytici. Existentiële psychiaters menen dat je de mens niet kunt zien als een soort machine die af en toe wat stoom moet afblazen. Meer in het algemeen mis je de unieke ervaring van elk individu als je één schema gebruikt om de klachten van al je patiënten mee te verklaren. In plaats daarvan moet de analyticus de patiënt fenomenologisch benaderen: hij moet diens ervaringswereld binnengaan en zo onbevooroordeeld mogelijk luisteren naar de verschijnselen in die wereld. Daarbij past het citaat van Binswanger. Ieder individu bepaalt zelf, door hoe hij denkt, handelt en voelt, welke tijd en ruimte hij ervaart. Voor Yalom betekende dit uiteindelijk dat zijn psychotherapie ging bestaan uit het zoeken welke (nieuwe) psychotherapie zijn nieuwe patiënt nodig had.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Niets maakt slaperiger dan de leer dat er geen toeval is.
K.H. Miskotte in Het gewone leven – in den spiegel van het boek Ruth (1939, p. 147)
De theoloog Miskotte doelt met de leer dat er geen toeval is, op de doctrine dat God van tevoren alles al bepaald heeft, ook of wij ‘gered’ worden of niet. Je kunt ook denken aan het ‘determinisme’ dat veel wetenschappers aanhangen: alles wordt bepaald door de natuurwetten en is in principe verklaarbaar. Er kan dan dus geen ‘toeval’ in de ware zin van het woord zijn. Dat betekent volgens Miskotte dat je beter in je bed kunt blijven liggen met de dekens over je hoofd, wachten tot het voorbij is. Geloof je niettemin wél in toeval, als iets wat je ‘toe-valt’, dan is het zaak voortdurend ‘bereid te zijn’ om het te ervaren.
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Onbeduidendheid (…) is de essentie van ons bestaan.
Milan Kundera in Het feest der onbeduidendheid (2013)
Tijdens een wandeling door de Jardin du Luxembourg komt een van Kundera’s hoofdpersonen, Ramon, zijn oud-collega en vriend D’Ardelo tegen. Deze laatste heeft net gehoord dat hij, in tegenstelling tot een eerdere diagnose, toch niet zal sterven aan kanker. Hij verzwijgt dat evenwel voor Ramon en laat het feestje doorgaan dat hij als een ware stoïcijn gepland had omdat het leven toch gevierd moet worden.
Net als bij De ondraaglijke lichtheid van het bestaan kiest Kundera hier voor een paradox in de titel. Want waarom zou je de onbeduidendheid vieren? Dat doe je toch alleen met bijzondere dagen of verdiensten? Na het feestje komen Ramon en D’Ardelo elkaar weer tegen en zegt de eerste tegen de laatste dat de onbeduidendheid de essentie van het bestaan is. ‘Ze is zelfs daar waar niemand haar kan zien. In gruwelen, in bloedige gevechten, in de vreselijkste rampen. We moeten de onbeduidendheid niet alleen herkennen, we moeten van haar houden, van haar leren houden. Hier, in dit park, voor onze neus, kijk, hier is ze in alle vanzelfsprekendheid aanwezig.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Zonder inzet gaat de ziel schimmelen.
Ben Schreurs, Filosofisch dagboek (Tijdschrift voor Biografie), 25 januari 1990
De Utrechtse psycholoog Ben Schreurs (1934–2015) promoveerde op de metafysica van Karl Popper en hield een filosofisch dagboek bij dat na zijn dood werd gevonden. Fragmenten daarvan zijn gepubliceerd in het Tijdschrift voor Biografie. Een van de thema’s in het dagboek is de zin van het leven, die volgens hem schuilt in een verhaal of een daad, maar nooit in een theorie.
Het citaat maakt deel uit van enkele gedachten over het goede leven. Volgens Schreurs moet een mens ‘hoog spel’ durven spelen, ‘inzetten op een hoger en intenser leven’. Dat brengt wel onzekerheid met zich mee en uiteindelijk loop je ook het gevaar dat je verliest. Maar het betekent ook dat ‘de mislukkeling’ ons respect verdient: ‘hij heeft ingezet en verloren.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
De ware morele problematiek van onze tijd is de onverschilligheid van de mens jegens zichzelf.
Erich Fromm in De zelfstandige mens (1947, 1955)
In de inleiding tot zijn anthologie Over levenskunst (2002) citeert Joep Dohmen de neofreudiaanse sociaal filosoof Erich Fromm, die de balans opmaakt van de malaise van de moderniteit. De onverschilligheid waar hij het over heeft, blijkt volgens hem uit het feit dat wij ‘de zin voor de betekenis en het unieke van de individuele mens zijn kwijtgeraakt en onszelf als handelswaar zijn gaan beschouwen’. De reden hiervoor, zegt Fromm, is ‘dat de moderne mens het besef voor het leven als een kunst is kwijtgeraakt’. Ons bestaan wordt tegenwoordig gekenmerkt door ‘individuele zelfbeschikking’ en ‘waardepluralisme’. En we blijken eigenlijk nauwelijks opgewassen tegen deze vrijheid om ons leven zelf te bepalen. Dohmen ziet daarom de hernieuwde belangstelling voor de levenskunst als een reactie op de moderne vrijheid.
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Een ander gebrek in het menselijke karakter is dat iedereen wil bouwen en niemand het onderhoud wil doen.
Kurt Vonnegut Jr. in Hocus Pocus (1990)
In 2014 was de toenmalige Denker des Vaderlands René Gude (1957–2015) te gast bij Theo Maassen in het tv-programma 24 uur met … Hij vertelt dat hij het niet ziet als zijn opgave om nieuwe filosofie te verzinnen, ‘er is al zat’, maar alleen maar zo goed mogelijk probeert die van anderen over te brengen. Ook in het algemeen vindt Gude innovatie en vernieuwing maar ‘gedoe’, dat veel onrust teweegbrengt en dat maakt dat er te weinig aandacht is voor wat er al bedacht is. Voor je het weet kom je dan met een idee of een gebouw dat er al lang is. In dat verband citeert Gude ook Vonnegut: ‘… everybody wants to build and nobody wants to do maintenance.’ Gude heeft het als het ware op zich genomen om het ‘onderhoud’ van de filosofie te verzorgen, concludeert Theo Maassen.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Alleen al vier keer diep in- en uitademen is meditatie.
Steven Laureys in Humo, 8 april 2019
De Belgische neuroloog en coma-expert Steven Laureys (UZ Luik) vond ‘mindfulness’ altijd een hype in bepaalde bladen en op internet. Maar op zeker moment ontdekte hij, ook uit eigen ervaring, dat je sterker en gezonder wordt als je af en toe ‘de ratelende commentator in je hoofd’ afzet. In het Het no-nonsense meditatieboek doet hij verslag van eigen en andermans onderzoek naar de effecten van meditatie. Hij legde daartoe onder meer meditatie-expert Matthieu Riccard onder de scanner. Daarbij bleek dat die in staat was om zijn gedachtestroom op commando vrijwel helemaal stil te leggen. Op grond van bepaalde metingen was bovendien al eerder vastgesteld dat Riccard ‘het hoogste vermogen tot geluk’ had dat ooit was gemeten.
Maar ook mensen die zich niet kunnen vrijmaken om urenlang op een kussentje te zitten denken aan (vrijwel) niets, kunnen veel baat hebben bij meditatie. Laureys pleit ervoor om meditatie in te voeren als schoolvak. Iedereen kan dan zelf bepalen op welke wijze hij meditatie kan inpassen in zijn of haar leven. Volgens Laureys is vier keer diep in- en uitademen genoeg om je weer met je lichaam en je innerlijk te verbinden en zo veel stress weg te nemen.
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Roem en rust kunnen niet samenleven onder één dak.
Michel de Montaigne in Essays. Een proeve van zeven (Amsterdam, Atheneum, 1993)
De Franse denker Montaigne (1553–1592) zocht graag de eenzaamheid van de werkkamer in zijn toren op, omdat hij meende dat hij daar een ‘vrijer en blijmoediger leven’ zou kunnen vinden. In het leven in de geest vinden we de gemoedsrust die door het drukke bestaan tussen anderen steeds wordt verstoord. Je moet dan echter niet al te eerzuchtig zijn, want roem zul je niet zo snel oogsten als je vasthoudt aan je eigen waarden en principes. Wie Montaignes voorbeeld volgt, kan hem misschien nazeggen: ‘Als ik in dit bestaan aanspraak wil maken op enige roem, is het op de reputatie rustig te hebben geleefd (…) naar mijn eigen maatstaven.’
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Het woord ‘psycholoog’ behoort een scheldnaam te zijn op het gebied van de kunst.
Harry Mulisch in Op weg naar de mythe (1954) in Twee opgravingen (1994)
De Nederlandse auteur Harry Mulisch (1927–2010) is bij het grote publiek vooral bekend van wereldwijde bestsellers als De aanslag en De ontdekking van de hemel. Maar minstens zo interessant is zijn beschouwende werk. In de lezing ‘Op weg naar de mythe’ waarschuwt hij zichzelf voor het feit dat hij geen pure kunstenaar is, want die laat zijn schepping los en gaat weer verder, terwijl Mulisch zijn eigen voortbrengselen ook nog wil begrijpen. En dat laatste bedreigt het scheppingsproces ‘als water het vuur’. Een schrijver die zijn eigen werk probeert te begrijpen, loopt het gevaar dat hij vervolgens volgens één van alle mogelijke interpretaties van zijn werk gaat schrijven. Dan wordt zijn werk vanaf dan niet meer dan een allegorie, een metaforische voorstelling van een abstract idee. Aan de andere kant moet Mulisch ook niks hebben van de psycholoog als buitenstaander, die denkt dat je het werk moet begrijpen vanuit het leven van de schrijver. Het is precies andersom: ‘… het echte kunstwerk maakt gebruik van de persoonlijke problematiek van de kunstenaar, teneinde het algemene uit te drukken.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Het betere is de vijand van het goede.
Montesquieu
Mensen die willen waarschuwen voor de gevolgen van perfectionisme zeggen weleens dat ‘het betere’ de vijand is van ‘het goede’. Deze uitdrukking is ontleend aan het werk van de Franse verlichtingsdenker Montesquieu (1698–1755), die ooit schreef: ‘Le mieux est le mortel ennemi du bien’ (‘het betere is de doodsvijand van het goede’). Over het algemeen wordt ermee bedoeld dat je beter niet fanatiek kunt gaan zoeken naar het allerbeste, want dat is onbereikbaar en zou weleens ten koste kunnen gaan van het uiteindelijke resultaat.
Van later datum is de omgekeerd variant: ‘Het goede is de vijand van het betere (of het beste).’ In managementkringen wordt dit wel gezegd als waarschuwing tegen gemakzuchtigheid. Voor managers is het immers belangrijk dat hun ondergeschikten ‘geen kansen laten liggen’.
Denk vandaag eens na over hoe je ‘bevriend’ kunt raken met het goede én het betere.
Tevens verschenen op de Levenskunst Kalender © Veen Media
Denkers
'
A
- Abenoza
- Achenbach
- Achterberg
- Achterhuis
- Adler
- Adorno
- Al Galidi
- Allan
- Althusser
- Ambrosius van Milaan
- Améry
- Anaxagoras
- Anscombe
- Antiphon
- Antonovsky
- Archelaüs
- Archimedes
- Arends
- Arendt
- Aristippus
- Aristofanes
- Ariston
- Aristoteles
- Armstrong - John
- Armstrong - Karen
- Ashton
- Asma
- Aspect
- Asperger
- Assagioli
- Augustinus
- Austin
- Axelrod
B
- Bacon
- Bakewell
- Barthes
- Bataille
- Baudrillard
- Bauman
- Baumeister
- Beavin
- Benedictus
- Bentham
- Berdjajev
- Bergson
- Biesta
- Binswanger
- Blake
- Blanchot
- Bloch
- Bloom
- Blunden
- Blücher
- Boeddha
- Boele
- Boers
- Boerwinkel
- Bohr
- Bolkestein
- Bolten
- Boss
- Boulding
- Bovee
- Boyle
- Brandsma
- Brennan
- Brentano
- Breukelman
- Brodsky
- Brown
- Bruers
- Buber
- Bulhof
- Burroughs
- Buytendijk
- Bâ
C
D
- Darwin
- Dawkins
- De Beauvoir
- De Boer
- De Botton
- De Bree
- Deci
- De Dreu
- Deelder
- Defoe
- De Grey
- Dehue
- De Jonge
- De Jouvenel
- Dekkers
- De Laey
- Democritus
- Dennett
- Derkse
- Derrida
- Descartes
- De Schipper
- De Staël
- De Vries
- De Waal
- Dewey
- De Zengotita
- Diogenes
- Diogenes Laërtius
- Diogenes van Oinoanda
- Dirac
- Dohmen
- Dostojevski
- Doxiadis
- Duintjer
- Dunning
- Dussel
E
F
G
H
- Habermas
- Hache
- Hacker
- Hamann
- Hansen
- Havermans
- Hegel
- Heidegger
- Heijne
- Heisenberg
- Hendrik IV
- Herakleitos
- Herder
- Hermans
- Hermsen
- Hesiodus
- Hesse
- Heumakers
- Hilbert
- Hillel
- Hitchens
- Hoffham
- Hohwy
- Homerus
- Hoogendijk
- Hoogland
- Hoornik
- Hooven
- Horatius
- Hudson
- Hughes
- Huijer
- Hume
- Hundertwasser
- Husserl
- Huta
- Huth
- Huxley
- Huygens
- Hölderlin
K
L
M
- Maassen
- MacDougall
- MacIntyre
- Mahfouz
- Mahoney
- Malraux
- Marcel
- Marcus Aurelius
- Marinoff
- Marquard
- Marx
- Matteüs
- Maturana
- McCall
- McDowell
- McGonigal
- Mees
- Meinsma
- Mencius
- Mencken
- Merleau-Ponty
- Meynen
- Mill – Harriet Taylor
- Mill – John Stuart
- Milton
- Miskotte
- Miu
- Mohammed
- Mommsen
- Monk
- Montaigne
- Montesquieu
- Morozov
- Mortier
- Mostert
- Mulisch
- Multatuli
- Murdoch
- Musashi
- Musil
- Myers
- Myson
P
- Pais
- Pamuk
- Papadimitriou
- Paracelsus
- Pargament
- Parks
- Parmenides
- Pascal
- Pater
- Paulus
- Pavlov
- Peirce
- Pessoa
- Petrarca
- Pevsner
- Pfauth
- Phaedrus
- Phocylides
- Piaget
- Pickard
- Pinker
- Pirandello
- Pirsig
- Plato
- Plinius de Oudere
- Plotinus
- Plutarchus
- Poerksen
- Poincaré
- Popper
- Posidonius
- Prediker
- Prins - Sonja
- Protagoras
- Proust
- Pyrrho
- Pythagoras
S
- Safranski
- Saint-Exupéry
- Salomé
- Santayana
- Sartre
- Sautet
- Schaberg
- Schaumberg
- Scheijen
- Scheler
- Schelsky
- Schierbeek
- Schiller
- Schleiermacher
- Schmid
- Schmidt
- Schnabel
- Schooler
- Schopenhauer
- Schreurs
- Schuyt
- Scipio
- Searle
- Seligman
- Semler
- Seneca
- Serres
- Servet
- Sextus Empiricus
- Shakespeare
- Shaw
- Siebert
- Sifton
- Singer
- Skinner
- Slingerland
- Sloterdijk
- Smit
- Smith - Adam
- Smullyan
- Socrates
- Solovjov
- Sophokles
- Spencer
- Sperna Weiland
- Spinoza
- Stee - van
- Steenhuis
- Stoppard
- Strode
- Strum
- Suurmond
- Swift
- Söderberg
T
U
V
- Van Andel
- Van den Hoofdakker
- Van der Gaag
- Van der Meer
- Van der Meiden
- Van der Ploeg
- Van der Ven
- Van der Vossen
- Van de Wetering
- Van Duinkerken
- Van Eeden
- Van Ginneken
- Van Hout
- Van Klaveren
- Van Luijk
- Van Mierlo - Hans Ludo
- Van Nijlen
- Van Raalten
- Van Riessen
- Van Rossem
- Varela
- Vauvenargues
- Veening
- Verbeek
- Verbrugge
- Verhalen
- Verhoeven
- Verkerk
- Vermeersch
- Virilio
- Vischer
- Vogels
- Vohs
- Volpi
- Voltaire
- Von Foerster
- Von Hayek
- Vonnegut
- Von Trier
- Vooren
- Vos
- Voskuil
- Vosselman
- Vossen van der
- Vroman
W
Ž
Thema's
A
- Aanbidden
- Aandacht
- Aansprakelijkheid
- Aanvaarding
- Aarde
- Absolutisme
- Abstractie
- Absurde
- Aforisme
- Afrika
- Agnosticisme
- Alchemie
- Alleen-zijn
- Altruïsme
- Amerika
- Analyse
- Ander
- Angst
- Antropoceen
- Antropologie
- Aporie
- Arbeid
- Architectuur
- Argumenten
- Armoede
- Art deco
- Ascese
- Asielzoekers
- Atheïsme
- Authenticiteit
- Autisme
- Autismespectrumstoornis
- Autobiografie
- Autonomie
- Autopoïese
B
- Barmhartigheid
- Bedrijfsleven
- Begeerte
- Begrijpen
- Begrippen
- Behaviorisme
- Belangeloosheid
- Belangen
- Berouw
- Berusting
- Beschaving
- Bescheidenheid
- Beslissing
- Bestaan
- Bestemming
- Bestendigheid
- Betekenis
- Bevrediging
- Bevrijdingsfilosofie
- Beweging
- Bewijs
- Bewustzijn
- Bezinning
- Bezonnenheid
- Bibliotheek
- Bijbel
- Bildung
- Biologie
- Blijmoedigheid
- Blinde vlek
- Boeddhisme
- Boeken
- Bomen
- Bonobo
- Boosheid
- Brein
- Bulverisme
- Bureaucratie
- Burgerschap
- Burn-out
C
- calvinisme
- Categorische imperatief
- Causaliteit
- Chaos
- Chimpansee
- China
- Christendom
- Coaching
- Cogito
- Cognitie
- Communicatie
- Communisme
- Compassie
- Computer
- Concentratie
- Conditionering
- Confucianisme
- Constatieve uitspraken
- Constructivisme
- Consumeren
- Contemplatie
- Creativiteit
- Cultuur
- Cultuurfilosofie
- Cybernetica
- Cynisme
D
- Dagelijks leven
- Dankbaarheid
- Dansen
- Darwinisme
- Daseinsanalyse
- Debat
- Definitie
- Definitie van de situatie
- Delibereren
- Democratie
- Denkbeelden
- Denken
- Depressie
- Dereflectie
- Deregulering
- Deskundigheid
- Determinisme
- Deugden
- Deugdenethiek
- Deugdzaamheid
- Dialoog
- Dieren
- Dierenrechten
- Digitalisering
- Dilemma
- Ding-in-zichzelf
- Dingen
- Diplomatie
- Discipline
- Diversiteit
- Doen
- Dood
- Doodsangst
- Dorst
- Drogredenen
- Dromen
- Druk zijn
- Dubbelzinnigheid
- Dunning-Kruger-effect
- Duurzaamheid
- Dwaasheid
- Dwaling
E
- Eclecticisme
- Ecologie
- Economie
- Eenvoud
- Eenzaamheid
- Eerbied
- Eerlijkheid
- Eeuwige wederkeer
- Eeuwigheid
- Effectief altruïsme
- Efficiëntie
- Ego
- Egoïsme
- Eigenbelang
- Eigenheid
- Eigenliefde
- Eigenwaarde
- Eindigheid
- Elementen
- Elenchus
- Ellende
- Emergentie
- Emoties
- Empathie
- Empirisme
- Engelen
- Epicurisme
- Epistemologie
- Erfelijkheid
- Erotiek
- Ervaring
- Essay
- Esthetiek
- Ethiek
- Eudaimonia
- Europa
- Euthanasie
- Evangelie
- Evolutie
- Existentialisme
- Existentie
- Experiment
- Extraversie
F
G
- Gaia
- Gebed
- gebeurtenis
- Gebod
- Geboorte
- Gedachten
- Gedrag
- Gedragstherapie
- Gedragswetenschap
- Geduld
- Geest
- Geestelijke gezondheid
- Geesteswetenschappen
- Geheugen
- Gelatenheid
- Geld
- Gelijkwaardigheid
- Geloof
- Geluk
- Gelukzaligheid
- Gematigdheid
- Gemeenschap
- Gemeenschappelijkheid
- Gemoedsrust
- Genot
- Geschiedenis
- Gesprek
- Geven
- Gevoelens
- Geweld
- Geweten
- Gewoonten
- Gezondheid
- Gezond verstand
- Geëxalteerdheid
- Globalisering
- Gnostiek
- God
- Goed
- Goede leven
- Goede trouw
- Goedheid
- Grondeloosheid
- Gulheid
I
K
L
M
- Maaltijd
- Maatschappij
- Macht
- Maken
- Markt
- Marktdenken
- Marxisme
- Massa
- Massamedia
- Materialisme
- Medelijden
- Mediatie
- Meditatie
- Meerduidigheid
- Meerwaarde
- Meesterschap
- Melancholie
- Meningen
- Mens
- Mens-zijn
- Mensapen
- Mensbeeld
- Menselijkheid
- Mens en dier
- Mensenkennis
- Mensheid
- Menslievendheid
- Meta-emotie
- Metafysica
- Meten
- Methode
- Midlifecrisis
- Migranten
- Minderwaardigheidscomplex
- Mindfulness
- Minzaamheid
- Missie
- Mode
- Modernisering
- Moderniteit
- Moed
- Moedeloosheid
- Monniken
- Moraal
- moral distress
- Moraliteit
- Moreel beraad
- Motieven
- Muziek
- Mystiek
- Mythe
N
O
- Object
- Objectiveren
- Objectiviteit
- Offer
- Oidipous
- Onafhankelijkheid
- Onbeduidendheid
- Onbehagen
- Onbewuste
- Ondernemen
- Onderscheiding
- Onderwijs
- Oneindigheid
- Ongelijkheid
- Ongemak
- Onmenselijkheid
- Onrechtvaardigheid
- Onrust
- Onsterfelijkheid
- Ontevredenheid
- Onthaasting
- Onthechting
- Ontkenning
- Ontoereikendheid
- Ontologie
- Ontroering
- Ontspanning
- Ontvankelijkheid
- Onverschilligheid
- Onwetendheid
- Onzekerheid
- Oordelen
- Oorlog
- Oorzaken
- Opgewektheid
- Oprechtheid
- Optimisme
- Opvoeding
- Orde
- Organisaties
- Organismen
- Ouderdom
- Ouderen
- Overdaad
P
- Paradigma
- Paradigmawisseling
- Paradox
- Perfectie
- Perfectionisme
- Performatieve uitspraken
- Persoon
- Persoonlijkheid
- Pessimisme
- Phaedrus
- Pijn
- Placebo-effect
- Plicht
- Plichtethiek
- Pluraliteit
- Polarisatie
- Politici
- Politiek
- Politieke filosofie
- Populisme
- Positieve psychologie
- Positivisme
- Postmodernisme
- Poëzie
- Pragmatiek
- Pragmatisme
- Praktische filosofie
- Predestinatie
- Principes
- Procesfilosofie
- Procestheologie
- Profeet
- Prosociaal
- Prudentia
- Psychiaters
- Psychiatrie
- Psychoanalyse
- Psychofarmaca
- Psychologen
- Psychologie
- Psychopathologie
- Psychose
- Psychosynthese
- Psychotherapie
R
- Ras
- rationalisme
- Rationaliteit
- Rationeel-emotieve therapie
- Realisme
- Rechten van de mens
- Rechts
- Rechtschapenheid
- Rechtvaardigheid
- Reclame
- Rede
- Redelijkheid
- Redenen
- Reductie
- Reductionisme
- Reflectie
- Reflexiviteit
- Regels
- Relativisme
- Relativiteit
- Religie
- Respect
- Retorica
- Revolutie
- Rijkdom
- Ritme
- Roddel
- Roem
- Roemzucht
- Rol
- Ruimte
- Ruimtevaart
- Rust
S
- Salutogenese
- Samenleving
- Samenwerking
- Samoerai
- Scepsis
- Scepticisme
- Schaamte
- Schepping
- Scheppingsvermogen
- Schilderkunst
- Schizofrenie
- Scholing
- School
- Schoonheid
- Schrift
- Schrijven
- Schroom
- Schuld
- Schuldgevoel
- Sciëntisme
- Seksualiteit
- Serendipiteit
- Sereniteitsgebed
- Slaap
- Snelheid
- Sociaal contract
- Socialisatie
- Socialisme
- Sociologie
- Socratisch gesprek
- Sofisme
- Solidariteit
- Solipsisme
- Solutionisme
- Somberheid
- Sophia
- Speculatie
- Speelsheid
- Spelen
- Speltheorie
- Spijt
- Spiritualiteit
- Staat
- Stemming
- Sterfelijkheid
- Sterrenhemel
- Sterrenkunde
- Sterven
- Stilte
- Stoa
- Stoelgang
- Stoïcisme
- Strategie
- Stress
- Streven
- Subject
- Subjectiviteit
- Synergie
T
- Taal
- Taalspel
- Tao
- Taoïsme
- Techniekfilosofie
- Technologie
- Tederheid
- Tegenslag
- Tegenspraak
- Televisie
- Temperantia
- Terre des Hommes
- Territorium
- Tevredenheid
- Theodicee
- Theologie
- Theorie
- Therapie
- Thomas
- Tijd
- Tijdelijkheid
- Timemanagement
- Toekomst
- Toeval
- Tolerantie
- Totalitarisme
- Traagheid
- Transcendente meditatie
- Transcendentie
- Troost
- Trots
- Trump
- Twijfel
V
- Vaderschap
- Veerkracht
- Veiligheid
- Verandering
- Verantwoordelijkheid
- Verbeelding
- Verbijstering
- Verbinding
- Verdoemenis
- Verdriet
- Verdwalen
- Vergelijking
- Vergeving
- Vergevingsgezindheid
- Vergissen
- Verhalen
- Verklaring
- Verlangen
- Verleden
- Verlichting
- Verliefdheid
- Vernietiging
- Verslaving
- Verstand
- Verstrooiing
- Vertalen
- Vertrouwen
- Vertwijfeling
- Verveling
- Verwondering
- Verzinnen
- Vijand
- Visie
- Vleierij
- Vluchtelingen
- Volk
- Volkomenheid
- Voltooiing
- Volwassenheid
- Voornemen
- Voorzichtigheid
- Vragen
- Vrede
- Vrees
- Vreugde
- Vriendelijkheid
- Vriendschap
- Vrije tijd
- Vrije wil
- Vrijheid
- Vrijheid van meningsuiting
- Vroomheid
- Vrouwenemancipatie
W
- Waanzin
- Waarde
- Waarden
- Waardigheid
- Waarheid
- Waarneming
- Wachten
- Walging
- Wandelen
- Wanhoop
- Wantrouwen
- Ware weg
- Wederkerigheid
- Welgemoedheid
- Wereld
- Werk
- Werkelijkheid
- Westen
- Wet
- Weten
- Wetenschap
- Wetenschapsfilosofie
- Wetenschapssociologie
- Wij-zijdenken
- Wijsgerige antropologie
- Wijsheid
- Wil
- Wilskracht
- Wiskunde
- Woede
- Woe wei
- Wolf
- Wonder
- Woorden
- Wraak
- Wreedheid
Z
- Zaken doen
- Zekerheid
- Zelf
- Zelfbeheersing
- Zelfbewustzijn
- Zelfgenoegzaamheid
- Zelfkennis
- Zelfmoord
- Zelfoverschatting
- Zelfvertrouwen
- Zelfzorg
- Zelfzuchtigheid
- Zen
- Zenboeddhisme
- Ziekte
- Ziel
- Zien
- Zijn
- Zin
- zingeving
- Zinloosheid
- Zintuigen
- Zitten
- Zonden
- Zorg
- Zuinigheid
- Zuiverheid
- Zwaardvechten
- Zwaarmoedigheid
- Zwaartekracht