Lichaam
Alle pijn in het lichaam, van welke aard dan ook, en alle onrust van de geest is onbehagen.
John Locke in An essay concerning human understanding (1690, 20.2.3)
Volgens de Engelse filosoof John Locke (1632–1704) wordt de mens in zijn handelen en denken gemotiveerd door genot en pijn, wat hem tot een hedonistisch denker maakt. Genot en pijn worden ‘veroorzaakt’ door goed en kwaad, en deze vier ‘zijn de scharnieren waaromheen onze hartstochten draaien’.
Genot en pijn kun je eigenlijk niet definiëren, maar alleen kennen uit ervaring. ‘Een “definitie” ervan in termen van de aanwezigheid van goed of kwaad, wordt ons alleen bekend door te reflecteren op wat we binnen in onszelf voelen wanneer we nadenken over, of de uitwerking ondergaan van, goed en kwaad.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Het menselijk functioneren wordt dus zowel voor honderd procent door het lichaam veroorzaakt, maar evengoed voor honderd procent door de omgeving!
Prof. dr. Jos Egger in het ‘Voorwoord’ bij De rol van neuropsychologie bij psychotherapie – Praktische toepassingen voor de klinische praktijk (J.A.M. Vandermeulen, A. van Dijke en M.M.A. Derix, 2019)
Jos Egger, hoogleraar Contextuele neuropsychologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen, vindt dat psychotherapeuten veel meer oog moeten hebben voor de ‘sterke en complexe verwevenheid van genen, hersenen, cognitie en gedrag’. Daarbij hoeven zij niet te denken dat alles wat een mens doet, denkt en voelt wordt ‘bepaald door’ wat er zijn hersenen gebeurt. Natuurlijk is wat er in diens omgeving gebeurt ook van grote invloed. Sterker nog, zo stelt hij in het citaat, beide bepalen het menselijk functioneren voor honderd procent. Want aan de ene kant wordt de invloed van de context steeds begrensd door de eigenschappen van het zenuwstelsel en de genen, en aan de andere kant hebben de structuur en de werking van de hersenen te maken met de wetmatigheden van leren en gedrag. Misschien dat er nog een derde proces is dat voor de volle honderd procent het menselijk functioneren bepaalt, en dat is dat functioneren zelf: de geschiedenis en dynamiek van het handelen, de gedachten en de gevoelens van de enkeling, in voortdurend gesprek met zichzelf.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Om weer een geheel te worden, moet je eerst de helft willen zijn.
Martha Nussbaum in De breekbaarheid van het goede (1986)
In haar subtiele en kritische interpretatie van het Symposium van Plato, de dialoog over de liefde, bespreekt de Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum (1947) onder andere de theorie van komediedichter Aristofanes. Deze krijgt later het woord dan de bedoeling is, want hij krijg eerst hevig de hik.
Volgens Aristofanes waren wij ooit volmaakte, onafhankelijke wezens, ‘gelijk in elke richting’. Maar vanwege onze hybris hebben de goden ons in tweeën gesneden en ons hoofd omgedraaid, zodat we in de spiegel altijd het ‘grillige snijvlak’ zien. Onze enige hoop op heling is gelegen in hereniging met onze ‘wederhelft’ in de liefde, als het even kan in daadwerkelijke versmelting. We moeten die passende ander alleen nog even vinden. Als dat gebeurt, is dat een wonder.
Maar volgens Nussbaum veronderstelt dit nog een ander, groter wonder. Want veel denkende mensen, waaronder Socrates, hebben een hekel aan hun onhandige lichaam en ‘dat tekortschietende, onregelmatige uiterlijk’. Maar pas wie bereid is zichzelf als de helft te zien van iets volmaakts, kan weer een geheel worden.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Leer dansen, anders weten de engelen in de hemel niets met je te beginnen.
Augustinus, geciteerd door Anselm Grün in Boek van levenskunst (2002, 2003)
Augustinus van Hippo (354-430 na Chr.) was bisschop, theoloog, filosoof en kerkvader. Volgens de Duitse benedictijner pater en auteur van vele spirituele boeken Anselm Grün (1945) was het naleven van de tien geboden voor Augustinus niet de eerste voorwaarde om tot de hemel te worden toegelaten. Het is juist de vitaliteit die we op Aarde ontwikkelen die bepaalt of wij eeuwig zullen vertoeven in het bovenaardse. En natuurlijk is dansen een teken van vitaliteit. Grün zegt dat hij zichzelf vergeet als hij danst en ‘helemaal in zijn lichaam zit’.
Volgens Augustinus moeten we ons de engelen voorstellen als dansende wezens die ons maar al te graag willen opnemen in hun hemelse reidans. Het schijnt dat een andere kerkvader, Hippolytus (ca. 170-235), Christus de ‘voordanser’ van die dans noemt.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Positief en volkomen geluk is onmogelijk, alleen een relatief minder pijnlijke toestand mag worden verwacht.
Als de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788–1860) zelf zijn plan voor een ‘eudaimonologie’, een geluksleer, had uitgevoerd dan was dit zijn eerste stelling geweest. Nu is dat achteraf gebeurd in de vorm van vijftig leefregels die Arthur Volpi ontleende aan het gepubliceerde en ongepubliceerde werk van de aartspessimist.
Het besef dat een ‘relatief minder pijnlijke toestand’ de hoogst haalbare vorm van geluk is, draagt volgens Schopenhauer zelf ook bij tot meer welzijn. Daar hoort dan nog het tweede besef bij: de middelen om die toestand te bereiken, liggen slechts ‘in heel beperkte mate in onze macht’.
Zijn geluksleer zou dan in twee delen uiteengevallen zijn: regels voor onze houding tegenover onszelf en voor onze houding tegenover anderen. Daaraan voorafgaand moest nog het doel worden geformuleerd: waarin bestaat het mogelijke menselijke geluk? Zijn antwoord, in het kort:
1. opgewektheid, een gelukkig temperament;
2. lichamelijke gezondheid, die haast een noodzakelijke voorwaarde is voor 1., en die bevorderd wordt door ‘dagelijks minstens twee uur kwieke beweging in de frisse lucht’;
3. geestelijke kalmte (‘Bezonnenheid vormt het grootste deel van het geluk’ – Sophocles);
4. (een zeer kleine hoeveelheid) uitwendige goederen, namelijk alleen de volgens Epicurus natuurlijke en noodzakelijke.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Weten wij wat de dood is? Is het volgens ons niet de scheiding van ziel en lichaam?
In deze dialoog van Plato (427–247 v.Chr.) vertelt Phaedo/Phaidoon aan Echekrates over de laatste dag van het leven van Sokrates. Nadat deze laatste is beschuldigd van het bederven van de jeugd van Athene krijgt hij te horen dat aan het eind van die dag het doodsvonnis zal worden voltrokken middels de gifbeker. Tot verbazing van de aanwezige vrienden lijkt Sokrates zijn sterven te verwelkomen: hij merkt op dat de dichter Evenos als liefhebber van de waarheid hem maar snel moet volgen in de dood. Waar het om gaat is die liefde voor de waarheid. Sokrates probeert zijn vrienden ervan te overtuigen dat wij bij het verwerven van kennis alleen maar worden belemmerd door ons lichaam, met al die zintuigen die niet helder en nauwkeurig kunnen waarnemen. Zij komen uiteindelijk tot de conclusie dat de wijsgeer zich zo min mogelijk moet laten leiden door het lichaam, maar dat het beoefenen van de deugden de ziel zuivert van wat onwaar en ongezond is. En volgens Plato en Sokrates zijn we eenmaal bevrijd van dat lichaam in de dood pas werkelijk (weer) in staat de zuivere waarheid waar te nemen, namelijk met onze goddelijke ziel.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Zonder hersenen geen bewustzijn en zonder geslachtsdeel geen seksualiteit; maar het bewustzijn huist even min in de hersenen als de seksualiteit in het geslachtsdeel.
Zoals het een homo universalis betaamt, hield de Nederlandse schrijver Harry Mulisch (1927–2010) zich behalve met romans, poëzie en toneel ook bezig met politiek, filosofie, wetenschap, metafysica en mystiek. In dat verband stelt hij vast het nu van een mens niet voor zijn hele lichaam geldt, want een zenuwprikkel verplaatst zich met een bepaalde snelheid door de vezels. Wie zijn teen stoot, wordt dat pas later gewaar.
Maar bevindt het nu zich dan in de hersenen? Ook daar nemen de signalen de tijd om van de ene naar de andere plek te komen. De Franse denker René Descartes (1596–1650) dacht dat het middelpunt van de hersenen, daar waar lichaam (res extensa) en geest (res cogitans) elkaar treffen, zetelde in de pijnappelklier. Maar ook die klier zou weer een middelpunt moeten hebben, ‘zodat men eindigt met een mathematisch punt zonder uitbreiding, waarmee het eigen lichaam van top tot teen verdwenen is in het verleden’.
Zo komt Mulisch tot een voorstel dat aanvangt met het citaat. Tijdens het orgasme verdwijnt de ‘zelfafstand’ van het bewustzijn, maar verandert ook het lichaam in een ‘immateriële gloed’ in ‘één ongebroken nu’. ‘Dat meta-ik is [de mens] pas werkelijk zelf, en in die hoedanigheid kan hij dan zelfs samenvallen met een ander en zo een derde maken.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Mijn lichaam dat voor mijn denken bestaat, houdt op het mijne te zijn.
Gabriel Marcel in Journal métaphysique (1914–1923)
Ambulo ergo sum – ik wandel dus ik ben
Pierre Gassendi
Weet dus, dat je een god bent …
Cicero in De re publica VI (9–29; vertaling van H.W.A. van Rooijen-Dijkman in Hermeneus, februari 1987)
Eenieder die zich verbeeldt dat alle vruchten tezelfdertijd tot rijping komen als de aardbeien, weet niets van druiven.
Paracelsus
De filosofie zou zich als geneeskunde van de ziel nog wel kunnen handhaven, omdat de gezonden dan zouden weten dat ze hun niet tot last zal zijn.
Christoph Martin Wieland in Filosofie als levenskunst en geneeskunst van de ziel (1778)
Onze ziel te leren kennen: dat was dus wel de vermaning van hem die voorschreef: Ken uzelf.
Socrates tegen Alcibiades in de dialoog Alcibiades van Plato
Het menselijk lichaam is het beste beeld van de menselijke ziel.
Ludwig Wittgenstein in Filosofische onderzoekingen (1953, II iv.)
Zie je dan niet dat de natuur slechts op twee dingen aandringt: een lichaam vrij van pijn, een geest vrij van zorgen …?
Lucretius in De rerum natura
Normaal gesproken is volgens Hannah Arendt (1906–1975) de afwezigheid van pijn niet meer dan de lichamelijke voorwaarde voor het ervaren van de buitenwereld. Alleen als het lichaam je niet kwelt, kunnen je zintuigen normaal functioneren en ontvangen wat gegeven is. In tegenstelling tot wat bijvoorbeeld Epicurus dacht, maar ook Lucretius in het citaat zegt, is het genot dus niet gelegen in de loutere afwezigheid van pijn. Het is het gevoel van het verlost worden van pijn dat zo intens is, dat alleen het gevoel van pijn zelf even sterk is. Volgens Arendt verklaart dit bepaalde soorten lichte verslaving: het is het verlangen naar de herhaling van de euforie die ooit gepaard ging met de verlossing van pijn.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Neurochirurgen lezen geen Wittgenstein.
Bert Keizer in ‘Ze snijden dieper dan je denkt’, NRC Handelsblad, 29 januari 2010
Schrijver en verpleeghuisarts Bert Keizer (1947) mocht een tijdje meelopen met neurochirurgen in het academisch ziekenhuis van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Hij wilde weten wat de impact is van het snijden in iemands hersenen (Onverklaarbaar bewoond, 2010). Iedere keer werd hij bevestigd in de idee dat ‘wij niet denkbaar zijn zonder ons brein’. Hoewel Keizer al door zijn studie filosofie het katholieke idee uit zijn jeugd, dat de ziel slechts een tijdelijke bezoeker van het lichaam is, had verlaten, ziet hij nu voor zich gebeuren dat ‘een beschadigd brein een beschadigde ziel’ heeft. Hoe je de samenhang tussen hersenen en geest precies moet denken, blijft een probleem. ‘De geest zit niet in het lichaam zoals bij “de man zit in het huis” maar eerder zoals bij “de man is in de war”.’ Neurochirurgen zeggen zelf geen tijd te hebben voor dit soort diepzinnige vragen. Ze vinden wel dat het een ‘somber’ vak is: er wordt zelden iemand echt beter van. Keizer zelf vindt dat geneeskunde ‘een afschuwelijk overschatte bezigheid’ is. Als verpleeghuisarts ziet hij oudere mensen liever niet het ziekenhuis ingaan, omdat medisch specialisten tot op de molecuul willen weten wat mensen mankeert, waardoor ze soms ‘van een klerezooi een catastrofe’ maken.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Zoals de pupil en het gezichtsvermogen samen het oog zijn, zo zijn de ziel en het lichaam samen het levende wezen.
Aristoteles in De anima (Over de ziel)
Als nuchtere analyticus beschouwt Aristoteles (384-322 v.Chr.) de ziel in eerste instantie als alles wat niet zuiver lichamelijk is. Daaronder vallen alle activiteiten die door levende wezens worden verricht, bijvoorbeeld het zich voeden. Aangezien planten en dieren dat ook doen, hebben zij dus in dit opzicht ook een ziel. De ziel is voor Aristoteles iets anders dan het huidige beeld van een soort aparte substantie, die in eerste instantie in een lichaam ‘woont’, maar daar niet noodzakelijk mee verbonden is. Voor hem is de aanwezigheid van (een bepaalde soort) ziel de ‘vorm’ (of de essentie) van een lichaam: dat wat een levend wezen tot een levend wezen (van een bepaalde soort) maakt. Zoals in het citaat: pas met het gezichtsvermogen wordt het lichamelijke oog iets wat kan zien.
Er is één uitzondering op deze eenheid van lichaam en ziel: de activiteit van het denken is volgens Aristoteles mogelijk zonder lichamelijk orgaan, en het denken bestaat daarom (ook) zonder het lichaam. En omdat het losstaat van het lichaam, deelt het ook niet in de sterfelijkheid daarvan.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
De gewoonte om goed begrepen principes actief te gebruiken is het uiteindelijke bezit van wijsheid.
Alfred North Whitehead in ‘The rhythmic claims of freedom and discipline’ (Uit: The aims of education and other essays (1929))
Een lichamelijkheid die de liefde waardig, dat wil zeggen die prachtig en onsterfelijk is, groeit niet vanzelf uit de aarde en valt niet kant en klaar uit de hemel, maar wordt verkregen door een geestelijk-fysieke en godmenselijke heldendaad.
Vladimir Solovjov (1853-1900) was van invloed op de groten van de Russische literatuur, zoals Tolstoj, Achmatova en Dostojevski, maar is zelf in Nederland nauwelijks bekend. Behalve als filosoof en mysticus wordt hij beschouwd als een belangrijk dichter. In zijn filosofie en in zijn leven is de liefde het allerbelangrijkste. Hij beschouwt de liefde als een ‘buitengewoon gecompliceerde, duistere en verwarde zaak, die om volledige bewuste ontleding en onderzoek vraagt’. Uiteindelijk is volgens hem de liefdevolle vereniging van man en vrouw het eigenlijke beeld Gods naar waar wij volgens het Bijbelboek Genesis geschapen zijn. Het is dus niet zo dat God op deze of gene sterveling lijkt, maar ‘op de ware eenheid van de twee fundamentele aspecten van het menselijk wezen, het mannelijke en het vrouwelijke aspect’. Overigens is hij een kind van zijn tijd en beschouwt hij de gedachte dat de man het actieve principe en de vrouw het passieve principe vertegenwoordigt als ‘een waarheid als een koe’. Maar hij is bijzonder in het feit dat hij die twee principes als ‘beiden even onvolmaakt’ ziet. Het erkennen dat de ander de onvoorwaardelijke betekenis heeft om samen met mij op te gaan in iets groters, beschouwt hij als een heldendaad.
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Pudeo ergo sum.
‘Ik schaam mij, dus ik besta’, is de conclusie van Van Raalten, nadat hij zich door Sartre, Jaspers, Scheler, Nietzsche, maar vooral door Kierkegaard heeft laten inspireren: ‘Nergens is de mens zich zo sterk van zichzelf bewust als in de schaamte.’ Het menselijk bestaan wordt op gang gebracht door de ‘nooit aflatende dialectiek’ die het krijgt door de schaamte. Het doet ons heen en weer bewegen tussen een afgeremd en opgewekt gevoelsleven, verhulling en onthulling van ons lichaam, kritische terughoudendheid en geestelijke zelfverwerkelijking, een besef van eenzaamheid en verbondenheid met het heilige. ‘Schaamte is groei, leven, ontwikkeling.’ Natuurlijk is schaamte een vervelend gevoel, een ervaring van kleinheid en ontoereikendheid, maar ‘tevens een bewijs van het anders-willen, van ergernis en toorn om de mislukking’. Wie zich niet langer schaamt, leeft in feite niet meer: ‘Buiten de schaamte is de wereld van het levenloos-onpersoonlijke, van de indifferent-wetmatige natuur, van de steriele wetenschappelijkheid, van het Konzentrationslager.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Men moet de deugd gaan beoefenen, zodra men in zijn onderhoud kan voorzien.
Phocylides, geciteerd door Plato in De staat
Ook de mensen scheiden iets onmenselijks uit.
De bewustwording van het absurde begint met een ‘door verwondering gekleurde verveling’ bij het alledaagse bestaan van werken, eten en slapen. Die verveling is voorwaarde voor bewustwording: ik moet zelfmoord plegen of een geestelijk evenwicht vinden. Dan word je dertig en je ontdekt dat je deel uitmaakt van de tijd en niet langer verlangt naar morgen, maar dat je lichaam in de greep is van de tijd. ‘Deze opstand van ons lichaam, dat is het absurde.’ Vervolgens stuit je op de ondoorzichtigheid en vreemdheid van de wereld om ons heen, ook dat is het absurde. En dan ontdek je ook de ‘onmenselijkheid’ van de andere mensen, ‘hun betekenisloze pantomime’. Camus verwijst in dat verband naar de ervaring van walging, ‘zoals een modern schrijver het noemt’ (Sartre). Maar het is niet zo dat wij voor onszelf wel kunnen ontsnappen aan het absurde: ‘Het absurde is ook de vreemdeling die ons soms tegemoetkomt in een spiegel of de vertrouwde broer bij wie wij ons toch niet op ons gemak voelen, die wij weerzien wanneer we foto’s van onszelf bekijken.’
Tevens verschenen op de Filosofiekalender © Veen Media
Wie niet weet wat liefde is, zal door analyse nooit iets anders dan begeerte in liefde vinden.
C.S. Lewis, Met reden geloven. C.S. Lewis over denken en geloof (1983; oorspronkelijk in Transposition and other adresses, 1949)